موانع معرفتي بوم انديشي توسعه در ايران

فرایند عام توسعه، محصول انباشت تجربه جهانی بوده است. همه ملل از جمله ایران تاریخی در تمدن فعلی بشر سهیم هستند، بنابراین هر نوع فروكاهی توسعه و ريشه هايش به سرزمين غرب و اروپا، بدون تبصره و ملاحظات علمي خاص، ارزشي صرفا سياسي خواهد يافت. در ایران علیرغم اینكه با منطق اسلامی به مقابله با مبانی نظریه‌پردازی غربی رفته‌ایم، اما در حركت از فهم مبانی مفهومی به مبانی فرایندی و زمینه‌ای توفیق اندك داشته‌ایم. مطالعه توسعه، بافت‌محور، تاریخی و تجربه‌ای، تفسیری و هویتی است، اما در رویكردهای علمی ما، عمدتا به شاخص‌‌هاي صوري و منفرد اعم از مبانی، عوامل و كارگزاران توجه كرده‌ايم، نه فرايند‌‌هاي كلان جامعه شناختي آن. حال آنكه تمركز بر مفاهیم و عوامل در تحلیل آن، نوعی نارسایی روشی قلمداد می‌شود. ما در بعد معنوی، واقعیت توسعه را مساله پنداشته‌ایم تا راه حل؛ لذا فرض ناسازگاری را بزرگ كرده‌ایم. اما در بعد مادی با فرض مطلوبیت تكنیك و خنثی بودگی آن از ارزش، به استقبال آن رفته‌ایم. در نتیجه این رویارویی‌ها، در پذيرش و همسويي با توسعه و ابعاد آن، پيوسته گرفتار دو رویكرد متفاوت و به تعبير خود نوعي قطب عرفان - تكنيك شده‏ايم كه در آن بوم‏گرايي مطرود بوده است. این قطب در همبستگی با سیاست، به سرعت جای نظریه و بینش توسعه نشسته و علم اجتماعی فرهنگي را از صحنه خارج كرده است. خصیصه بارز هر دو رویكرد، تاریخ گریزی، هویت گریزی و جمع گریزی (تفرد) است؛ و در دعواهای اصلی با نظریه پردازی غربی، معمولا مدافع تكنيك‌گرايي و فرد‌گرايي غربي بوده‌اند. در این مقاله از سازوكارهای اصلی توسعه و تحول اجتماعی سخن می‌گوئیم و از مواضع اسلامی و ایرانی‌مان در مقابل آن پرسش می‌كنیم. استدال مقاله این است كه قطب عرفان - تكنیك به عنوان رویكرد غالب توسعه در ایران، با سازوكارهای اصلی توسعه غربی (یعنی جدایی‌های توسعه‌ساز) همسو بوده‌اند.