ارزيابي شعر فارسي

شعر فارسی بیش از هزار و سیصد سال تاریخ مدون دارد و فراز و نشیبهایی را پشت سر گذاشته است. این مسافر قرون و اعصار، در هر مرحله ای سفر خود سیر و سلوكی خاص داشته و كیفیات ویژه ای پیدا كرده است. در این وجیزه، بر سر آن نیستم كه تاریخ سیر و سلوك این سالك پیر را بنگارم و نه بر آنم كه كیفیات سیر و سلوك او را به رشته تحریر در آورم كه آن خود كاری است سترگ كه به گونه های مختلف توسط محققان و مورخان به شرح آمده است. آنچه در اینجا می آید، ارزیابی این سیر و سلوك است كه شاید كمتر در موردش قضاوت دور از حب و بغض و یا افراط و تفریط صورت گرفته باشد. داوری این بنده نیز نمی تواند از هر نقصی مبرا باشد؛ گذشته از آنكه ارزیابی او میتواند نظریات شخصی تلقی گردد. به هر حال، چاره ای نیست، هر كس نظری دارد من هم نظری دارم، و همه نظریات در تراز وی تاریخ سنجیده خواهد شد. پوشیده نماند كه این مقاله موجزیی مفصل و چكیدهای كتابی است كه در این باره در دست تألیف دارم و نمی دانم در این سراشیبی زندگانی، فرصت اتمام آن را پیدا خواهم كرد یا نه. هزار نقش برآرد زمانه و نبود یكی از آنچه در آیینهٔ تصور ماست (انوری) معیار ارزیابی، اصول فصاحت و بلاغت است؛ یعنی اصولی كه استادان فن بر مبنای رشحات قلمی و زبانی فصحا و بلغای زبان فارسی وضع كردهاند، اصولی كه تخطی از آن، موجب ضعف بیان هنری و شعری خواهد شد. گفتنی است كه این اصول و قواعد بلاغی وحی منزل و ازلی و ابدی نیست و می تواند در طول قرون و اعصار تحت تأثیر عوامل مختلف اجتماعی و سیاسی و حتی شرایط اقلیمی، تغییراتی پیدا كند، اما این تغییرات، جزئی و بیشتر ناظر به كیفیات سبكی است. اصل نسبیت حاكم بر همه موارد را نیز نباید از نظر دور داشت؛ بدین معنی كه مثلاً كاربرد بعضی از واژه ها و یا كیفیت تركیبات زبانی و فونتیكی در هر دوره ای ارزیابی خاص خود را میطلبد. این طور نیست كه بگوییم مثلا كاربرد لفظ (عشیق) در همه ادوار نكوهیده است، و یا تسكین متحركات پی در پی هماره و در همه سبكها، ناپسند است و یا مثلاً تتابع اضافات به هر صورتی و در هر دوره ای محل فصاحت شمرده می شود و یا استعمال كلمات عربی و یا فارسی سره به طور مطلق خوب است یابد است، هرگز، و این اشتباهی است كه متأسفانه بسیاری از محققان و مؤلفان بلاغت مرتكب شدهاند، تا آنجا كه شعر زیبای سعدی: خواب نوشین بامداد رحیل باز دارد پیاده را ز سبیل را مشمول عیب فصاحتی (تتابع اضافات) دانسته و نیندیشیده اند كه تتابع اضافات كه عیب مخل فصاحت شمرده شده، شرایطی دارد و نسبی است و در همه جا و همه زبانها صدق پیدا نمی كند. همچنین است سایر اصول بلاغی كه هر كدام شرایط خاص خود را داراست و مطلق نیست، آنچه ممكن است در روزگار ما عیب شمرده شود، ممكن است در یكی از دورانهای گذشتهٔ زبان فارسی حسن شمرده شده باشد. شاید امروزه استعمال كلمه ای مهجور و ناخوشایند تلقی گردد، اما همین كلمه در روزگاران گذشته ممدوح و پسندیده بوده است. پس دور از تحقیق است كه در كتب بلاغت در مورد استعمال كلمات مهجور كه از نظر فصاحت عیب شمرده شده، كلمه ای را مثال آورند كه به طور مطلق در همه زمانها چنین كیفیتی دارد. این كلمه در چه زمان و كدام سبك مخل فصاحت است؟ این مهم است، نه اینكه هر كلمه ای كه در عرف زبان معاصر ما مهجور و نامطبوع تلقی شود، در دوران سبك خراسانی هم مشمول همین حكم بوده است، هرگز. اما این اصول بالذات درست و مطابق عرف و شأن ادب و فرهنگ و زبان ملی وضع شده و صحیح است. استعمال كلمات مهجور نادرست است و مخل فصاحت حتی اگر زمانی به عللی به كار بردن كلمات مهجور حسن شمرده شود و نشان فضل و تفاضلی تلقی گردد، چنانكه از دوران قاجاریه تا همین اواخر چنین بوده است.