116

جامع الادويه المفرده

Jami'-ul adwiyat-il mufrada

ابن سمجون، حامد بن سمجون، - 392هـ. ق. ebn-e samjun, hamid ebn-e samjun (- 1003)

قرن 4هـ. ق.

ناشناخته

قرن 6هـ. ق.

حرف الراي ... قال ابوحنيفه...

فهو ... طبيبا و اشد ... من الحركات حادثه

ندارد

تك متني

عربي

391ص.

ساير

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

34422-34426

OR 11614

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

پ‍زش‍ك‍ي‌ اس‍لام‍ي‌ -- م‍ت‍ون‌ ق‍دي‍م‍ي‌ ت‍ا ق‍رن‌ 14 , پزشكي سنتي -- ‫متون قديمي تا قرن 14‬‬‬ , دارو شناسي - متون قديمي تا قرن 14

طب، ادويه مفرده، داروهاي سادۀ غير مركب

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

34422

دارد

23

افتادگي ندارد

image/jpg

اِبْنِ سَمَجون، ابوبكر حامد، پزشك، داروشناس و اديب اندلسي اهل قُرطبه. از گزارش مختصر ابن ابي اصيبعه تقريباً هيچ اطلاعي دربارۀ جزئيات زندگي ابن سمجون به دست نمي‌آيد، جز آنكه كتاب خود الادوية المفردة را در ايام المنصور محمد بن ابي عامر حاجب دربارِ امويان اندلس (د 392 يا 393 ق/ 1002 يا 1003 م) تأليف كرده است. صفدي نيز تنها گفتۀ ابن‌ابي اصيبعه را نقل كرده است. اختصاري كه در نوشتۀ ابن ابي اصيبعه وجود دارد، تصوير مبهمي از زندگي ابن سمجون به دست مي‌دهد تا آنجا كه برخي از محققان اروپايي يا به كلي دربارۀ تاريخ زندگي او گرفتار ترديد و اشتباه شده‌اند و يا گزارش ابن ابي اصيبعه و خبر منابع اندلسي و مغربي را دربارۀ اشخاص متفاوتي دانسته‌اند؛ اما از قراين برمي‌آيد كه موضوع همۀ اين منابع مربوط به يك شخص است. ظاهراً حميدي (د 488 ق/ 1059 م)، پس از ابن شهيد، نخستين نويسنده‌اي است كه از ابن سمجون ياد كرده است. در گزارش او كه عيناً ضبّي نيز آن را تكرار كرده، ابوبكر حامد بن سمجون به عنوان اديبي صاحب نظر در علم بلاغت، و صاحب كتابي در علم بديع معرفي شده است. ابن سعيد نيز از شخصي با عنوان ابوساكن حامد بن سمجون همراه با سه بيت از اشعار او ياد كرده كه ظاهراً با آن ابن سمجون كه حميدي، ضبّي و ابن ابي اصيبعه به وي اشاره كرده‌اند، متفاوت است. گزارش ابن ابار مي‌تواند ميان اين اخبار متفاوت پيوندي برقرار سازد. وي با اقتباس از حميدي، مي‌گويد كه به نظر او ابن‌سمجون همان كسي است كه صاحب آثاري در علم ادويه است. به اين ترتيب همۀ اين منابع از يك نفر سخن مي‌گويند، خاصه اگر با توجه به ويژگي خط مغربي، كنيۀ غريب «ابوساكن» را كه در المغرب براي ابن سمجون آورده شده، بتوان صورتي محرف و ناخوانا از همان «ابوبكر» دانست (قس: فيصل، 11/ 280؛ ضيف، 2/ 53، كه ابن سمجون مذكور در منابع ياد شده را يك نفر محسوب داشته‌اند). در يك نسخۀ كشف الظنون به جاي ابن سمجون، ابن اسحق، و در نسخۀ چاپي، ابن سمحون (با حاء) ديده مي‌شود. اما در اندلس افراد اين خاندان به ابن سمجون شهرت داشته و به گفتۀ ابن سعيد همگي بزرگ‌زاده و جنگاور بوده‌اند. دربارۀ پدر ابن سمجون نيز اطلاعي از منابع به دست نمي‌آيد و مأخذ بغدادي كه نام او را عبدالله ذكر كرده، معلوم نيست. بر مبناي اشارۀ ابن ابار كه ابن سمجون را قرطبي دانسته و با توجه به شكوفايي علمي و محيط مستعد فرهنگي در اسپانياي اسلامي آن روزگار، مي‌توان گفت ابن سمجون كه از زندگي آسوده‌اي برخوردار بوده، دوران كودكي و نوجواني خود را در قرطبه گذرانده و از محضر استادان عصر به خوبي بهره جسته است. نقل قولهاي فراوان او از آراي صاحب‌نظران پيشين در كتاب خود، حاكي از عمق و گستردگي مطالعات اوست كه بدون تحصيل در نزد استادان فن ميسر نمي‌گردد (دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن سمجون»)

اِبْنِ سَمَجون، ابوبكر حامد ابي بكر حامد بن سمجون

ﻛﺘﺎﺏ ﺍﻟﻘﺮﻣﺎ، - ، - ، ﺝ26، ﺹ 29 (فنخا، ج 35، ص 85) از كتاب اقراباذين و كتابي در بديع كه به ابن سمجون نسبت داده شده، اثري در دست نيست (دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن سمجون»).

ابن سمجون كتاب خود الادوية المفردة را در ايام المنصور محمد بن ابي عامر حاجب دربارِ امويان اندلس (د 392 يا 393 ق/ 1002 يا 1003 م) تأليف كرده است. ابن ابي اصيبعه معتقد است كه ابن سمجون كتاب خود را در زمان محمد بن ابي عامر ملقب به المنصور نوشته است. منصور وزير و حاجبي بزرگ و در عين حال دوستدار علم و همنشين دانشمندان بود. وقتي ابن سمجون در زمان قدرت وي، يعني حدود 390 ق/ 1000 م، و شايد به تشويق و حمايت او، كتاب خود را مي‌نوشت، به احتمال قوي كمتر از 35 سال نداشته است. بنابراين همنشيني و صحبت او با اسماعيل الظافر بنيان‌گذار حكومت بني ذي النّون در طُليطله، كه او نيز اميري اديب، شاعر و نويسنده بود، بايد در سالخوردگي ابن سمجون، يعني بعد از 427 ق/ 1036 م كه آغاز قدرت يافتن ظافر بن ذي‌النون است، به وقوع پيوسته باشد. ناامنيها و آشفتگيهاي ناشي از اختلافات و زدوخوردهاي ملوك الطوايف اندلس در آن روزگار، مي‌تواند انگيزۀ خروج ابن سمجون سالخورده از قرطبه و پيوستنش به ظافر بن ذي النون بوده باشد. چرا كه مصاحبت اين دو قطعاً در جايي غير از قرطبه اتفاق افتاده است، زيرا قرطبه بعد از وفات ظافر، به دست پسرش ابوالحسن يحيي المأمون فتح شد. از اين پس ديگر نشاني از ابن سمجون در دست نيست و زمان و مكان مرگ او نيز نامعلوم است (دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن سمجون»).

اين كتاب با نام كوتاه شدۀ الادوية المفردة نزد قدما شهرت يافت. ابن سمجون بيشتر آرا و تجربيات صاحب‌نظران بزرگ پيش از خود را در باب داروهاي سادۀ غير مركب (ادويۀ مفرده) شرح داده و متن نسبتاً كاملي در اختيار پزشكان و داروسازان آن دوره گذاشته كه آنان را از كتابهاي متعدد بي‌نياز مي‌ساخته است. از اين رو او را به عنوان كسي كه به حق، خدمت بزرگي به علم داروسازي و داروشناسي كرده است، محسوب داشته‌اند. آخرين نشان يافت شده از كتاب ابن سمجون همان چند سطر نقل شده به وسيلۀ مقري تلمساني است. از آن پس، تا چند دهۀ پيش اثري از آن در دست نبود و حتي در 1940 م مايرهوف آن را مفقود اعلام كرد. بعداً بخشهايي از آن يافت شد و كهله در مقالۀ مشبعي دربارۀ آن به بحث پرداخت و بخشي از آن را نيز، همراه اصل عربي، به آلماني ترجمه كرد. در اين كتاب داروها، نه برحسب الفباي عربي، بلكه به ترتيب الفبايي قديمي سامي آورده شده‌اند. ابن‌سمجون طبقه‌بندي خود را از داروها متفاوت از ديوسكوريدس، كه از منابع مهم اقتباس او به شمار مي‌رود، ارائه كرده است (دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن سمجون»).

كتابي در زمينه داروهاي سادۀ غير مركب (ادويۀ مفرده) است.

مهمترين اثر ابن سمجون، كتاب مشهوري است در ادويۀ مفرده كه ابن ابي اصيبعه آن را بسيار ستوده است. اين كتاب همواره مورد استفاده و اقتباس پزشكان و نويسندگان قرار گرفته است. سبب استقبال فراوان از آن، جامعيت آن نسبت به آثار گذشتگان است (دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن سمجون»).

فهرست فصل ها و ابواب اثر ارائه نشده است. به نظر مي رسد اثر داراي فصل ها يا ابواب مجزا نمي باشد.

به نظر مي رسد اين كتاب حاوي جزء دوم و جزء سوم از كتاب ادويه مفرده است.

ابن‌سمجون در اين كتاب از آثار دانشمندان يوناني به‌ويژه ديوسكوريدس و نيز كساني چون ابن رَبَّن طبري، عمران بن ابي عامر، محمد بن عبدون و ابن كتّاني استفاده كرده است (دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن سمجون»).

ابن ميمون در شرح اسماء العُقّار (صص 3-4) به استفادۀ خود از آن اشاره كرده و ابن بيطار بارها به نقل از آن پرداخته است؛ به گفتۀ لكلرك، ابن‌بيطار چهل بار از ابن‌سمجون ياد كرده است. همچنين مقري تلمساني مستقيماً مطلبي را از آن نقل كرده است. همۀ اين نقلها، به اضافۀ مختصري كه عبداللطيف بغدادي از آن پرداخته، نشان دهندۀ رواج اين كتاب در ميان پزشكان و داروشناسان سده‌هاي بعد است (دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن سمجون»).

3351. آمستردام؛ دانشگاه ليدن؛ شماره نسخه: 1413- ف نسخه اصل: جزو نهم اين كتاب در كتابخانه احمد 3 هست. از حرف زاء تا لا (ج 2) 1. (مجله معهد المخطوطات 5/ 2 ص 261)؛ خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ؛ [فيلمهاى دانشگاه تهرانف: 1- 312] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج2، ص: 974). تاكنون دو نسخۀ ناقص، هر يك شامل بخشي متفاوت از اين كتاب به دست آمده است. يكي از آن دو در موزۀ بريتانيا (مركزي، 312) و ديگري در كتابخانۀ احمد ثالث استانبول نگهداري مي‌شود (دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن سمجون»).

كتاب ها ابن سمجون، حامد بن سمجون (1412ق=1992م=1371). جامع الادويه المفرده. يصدره فؤاد سزگين ...[و ديگران]. فرانكفورت: معهد تاريخ العلوم العربيه و الاسلاميه. مقالات ابن سمجون. دايره المعارف بزرگ اسلامي، ج 3. (توسط «بخش علوم» نوشته شده است)

منابع كتابشناسي: مجله معهد المخطوطات 5/ 2 ص 261؛ منابع كتابشناسي: فيلمهاى دانشگاه تهرانف: 1- 312

نسخه رنگي اثر در آدرس زير موجود است: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100048131860.0x000001