166

بحر الجواهر في حل لغات السائر

جواهر اللغه

bahr-ul jawahir fi hall-i lugat-is sa'ir

يوسفي هروي، يوسف بن محمد، - 966هـ. ق. yusofi heravi, yusof ebn-e mohammad (- 1559)

قرن 10هـ. ق.

ناشناخته

قرن 11هـ. ق.

حمدالعلام اعطي ذوي الافهام تحقيق دقائق اللغات العربيه و شكراً لوهاب ابدي علي اولي الالباب تدقيق حقائق النكات الادبيه ... فيقول ... محمدبن يوسف الطبيب الهروي

از اين سبب است كه اكثر حكماء منسوبند به آن موضع و در هيچ زميني ديگر مثل ايشان پيدا نشده قال المصنف ادام الله معاليه ثم تصفيفه

ندارد

تك متني

عربي

766ص.

نسخ

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

34507-34514

OR 13982

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

داروشناسي -- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي سنتي -- متون قديمي تا قرن 14 , پ‍زش‍ك‍ي‌ اس‍لام‍ي‌ -- م‍ت‍ون‌ ق‍دي‍م‍ي‌ ت‍ا ق‍رن‌ 14

طب، ادويه مفرده، ادويه مركبه، اغذيه، امراض، مزاج دارو ها، مفردات طبى، قرابادين، خواص گياهان و داروها و غذاها، شرح حال پزشكان، فرهنگ واژه هاى پزشكى، اسماء ادويه، اقسام داروها، غذاهاى بيماران، تركيب دواها، اصطلاحات اطبا ، فهرست داروها

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

34507

دارد

15

افتادگي ندارد.

image/jpg

محمد بن يوسف هروى (زنده در سال 938ق)، از مشاهير پزشكان قرن نهم ايران بوده است. يوسف بن محمد بن يوسف هروى فرزند ايشان است. ‌ در هرات مي زيسته است و در پايان زندگى با ظهيرالدّين بابر به هندوستان رفته و رساله غرايب و عجايب هندوستان را در آنجا تأليف كرده است. او كتابى در لغات و اصطلاحات طبى دارد به نام «جواهر اللغة» يا «بحر الجواهر» كه نخست آن را به نام جلال‌الدّين ملك‌ دينار از امراى زمان خود تأليف كرده و سپس روايت ديگرى از آن انتشار داده است. محمد بن يوسف هروي و يوسف بن محمد بن يوسف هروي دو شخصيتي هستند كه تاريخ آنها را بسيار نزديك به هم نشان مي دهد و اي بسا اصلا يك نفر باشند و يا پدر و پسر باشند يا دو شخصيت كاملا بي ربط به همديگر . البته با توجه به سال تأليف كتاب بحرالجواهر و زمان تأليف اكثر كتابهاي محمد بن يوسف هروي به احتمال قوي آنها بايد پدر و پسر باشند (ويكي نور، مدخل «هروي، محمد بن يوسف»).

- بحر الجواهر - عين الحيوة كه در مورد مقويات حرارت غريزي مي‌باشد و به نام المعمره در كتابخانه آستان قدس رضوي به ثبت رسيده است. - جواهراللغه، كه كتابي در لغات طبي است و بسيار مشابه بحرالجواهر و در همان حجم. - حل الاسامي كه اين هم رساله‌اي مختصر در لغات طبي است. (ويكي نور، مدخل «هروي، محمد بن يوسف»).

سال تأليف: پايان رجب 938 ق؛ كتابي است از محمد بن يوسف طبيب هروى كه در هرات مى زيسته و در پايان زندگى، همراه بابر (حك- 933- 937 ق/ 1527- 1531 م) به هند رفته است. وى پدر يوسفى هروى است. نخست در شوال 924/ اكتبر 1518 واژه نامه اى پزشكى به نام جواهر اللغه ساخته و به ملك دينار غز پيشكش كرده است. سپس در رجب 938 در آن دست برده با افزودگى هايى به نام بحر الجواهر به ظهيرالدوله و الدين محمد، مشهور به امير بيگ تقديم داشته است. سرآغاز هر دو يكى است، جز آنكه پس از خطبه يكى را جوهراللغه مى خواند و در ديگرى مى گويد كه در اثر پيشامدهاى ناگوار، به ويژه آنچه در خراسان گذشت، از كار نگارش باز مانده بودم تا به دستور امير بيگ آن را ترتيب داده بحرالجواهر ناميدم. در اين فرهنگ همچنين زندگى نامه برخى از پزشكان و فرزانگان آمده كه مؤلف در نوشتن آنها از شهرزورى بهره برده است. وى منابع خود را در ديباچه چنين ياد مى كند: شفا، قانون و شروح آن، حاوى كبير، موجز و شروح آن، منهاج، جامع، التقويم، نزهه الارواح، عين، قاموس، تاج و ...، به ترتيب حروف الفبا. گويا هر جا كه از متن عربى بهره برده، به همان زبان آورده است (احمد منزوى) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 396). نويسنده اين اوراق را در زماني كه جنگ و آشوب فراوان بوده است و جنگ و كشتار در خراسان بيداد نموده، نگاشته و در اثر اين تلاطم زمان دست از آنها برداشته تا اينكه به امر امير بيك وزير كه خود از فضلاء بوده و اين كتاب را مطالعه نموده، آن را به ترتيب حروف الفبا ساخته و كار را به پايان برده است (همان، ص 397).

هروي اين كتاب را در پايان ماه رجب 937 براى دوستان خود و بدستور ظهيرالدوله امير بيك محمد وزير ساخته و اين جز جواهر اللغه اوست كه به نام جلال الدوله ملك دينار غزغورى در شوال 924 ساخته بود. «دانش پژوه» اين كتاب، تأليف محمد بن يوسف طبيب هروى است در موضوع ادويه مفرده و مركبه و بيان مزاج و درجه و فوائد آنها كه آنرا از كتب متقدمين از ادبا و اطبا و بدستور ظهيرالدين محمد معروف به امير بيك بترتيب حروف تهجى و ملاحظه حرف ثانى مرتب و مهذب نموده است. [تاريخ تأليف سلخ رجب 938 است.] (غلامعلى عرفانيان) مفردات طبى را (قرابادين) بترتيب آغاز آنها با خواص بعضى گياه ها و داروها و غذاها و شرح حال پزشكان معروف و بعضى از آراء پزشكى آنان را بنام ظهير الدوله و الدين محمد مشهور به امير بيك وزير تنظيم كرده و داراى پاره اى از نسخه هاى فارسى نيز مى باشد. بنا بگفته ذريعه 3/ 33 تاليف اين كتاب در آخر ماه رجب 938 بپايان رسيده است. (احمد حسينى اشكورى) نويسنده مي گويد مطالب اين كتاب را از شفاء (كذا فى النسخه) و قانون و شروح آن و كتاب حاوى الكبير و موجز و منهاج و جامع و تقومى و نزهه الارواح عين الخليل و قاموس و دستور و مجموع اللغه و ينابيع و مهذب و مغرب و تاج و ديوان و صحاح وصراح و نيز از مسموعات خود فراهم آورم و بر حسب ترتيب حروف تهجى حروف اول اين كلمات در پى هم قرار دهم. حاصل اين كتاب شد كه در آن پاره اى از تعريفات بفارسى و پاره اى بعربى آمده است. (عبدالله انوار) فرهنگ واژه هاى پزشكى عربى و اصطلاحات است به ترتيب تهجى. او كتاب كوچكترى به نام «جواهر اللغه» در اين باره نيز دارد. در ديباچه چاپى آمده است: در گذشته كتابى در بيان غذاها و داروها و خواص آنها و برخى اسماء حكيمان به پارسى و تازى نوشتم، گرفتاريها مانع آن گشت كه آنها را مرتب سازم، تا اينكه ظهير الدوله ... مرا به ترتيب آن مأمور ساخت. تأليف كتاب در سلخ رجب 938 به پايان رسيده است. نويسنده مى گويد چون علم ابدان (پزشكى) از علومى است كه به آن اشتغال ورزيده ام و اين علم محتاج به تحقيق بدن انسان و ادويه و اغذيه مفرد و مركب است و نيز لازم است در مباحث امراض تعاريفى داده شود و اسامى مفرد و مركب آن باز گشوده گردد و همه اينها پس از تبيين در مجموعه اى فرا آيد لذا من دست به تهيه چنين مجموعه اى زدم. و از كتب قانون و شروح آن و شفاء و نزهه الارواح و قاموس و دستور و حاوى الكبير و موجز و منهاج و جامع و تقويم و ساير كتب ديگر مطالبى درباره امور فوق فراهم آوردم. و تنها بكتب مزبور نيز قناعت نكردم وازمسموعات خود نيز استفاده كردم و اقوال متبحرين را بفارسى و عربى در اين مجموعه گنجاندم و كتابى كامل شد منتها حوادث ايام و عناكب نسيان بر آن دست يافتند و آنرا در گوشه اى انداختند تا بخدمت وزيردانش پر و محمد مشهر با مير بيك رسيدم. او از من خواست تا كار خود را عرضه كنم من دوباره بسر آن كتاب رفتم و پس ازتنقيح چنين عرضه كردم: اين كتاب بر حسب حروف تهجى ترتيب يافته و از همزه شروع ميشود و تا ياء اسماء طبق حرف اول آنها در بابهاى خود مى آيند. (عبدالله انوار) مولف از كتب معتبرى همچون قانون، الحاوى الكبير، المنهاج، نزهه الارواح، قاموس، ينابيع، التاج، الصحاح، الصراح و ..... مباحثى را درباره ادويه و اغذيه و فوائد آن جمع آورى و در كتاب حاضر به ترتيب حروف تهجى اول كلمات نوشته است. همچنين كتاب مباحث ديگرى در مفردات طبيه و اصطلاحات اطبا و شرح حال اطباى بزرگ را در بر دارد و پاره اى از عبارات و مطالب كتاب بفارسى نوشته شده است «حبيب الله عظيمى». مؤلف اين كتاب را به درخواست دوستان و بدستور ظهير الدوله امير بيك محمد وزير نوشته و در رجب 928 آنرا بپايان رساند. نسخه اى از بحر الجواهر هروى در فهرست اسعد طلس ش 2983 ص 215 ياد شد. كتابى است طبى و از امراض دماغى بحث مى كند و آن را تا صفحه 177 مى آورد و در اين مبحث از امراض دماغى و داروهاى مفيد نيز سخن مى رود. از صفحه 177 تا 230 بحث از امراض چشم و طبقات آن و داروهاى مفيده براى امراض چشم مى كند. اواخر كتاب لغت نامه گونه اى در واژه هاى پزشكى است. (عبدالله انوار) در اين كتاب، معانى بعضاً بعربى و بعضاً بفارسى است كه در ديباچه ميگويد و بينت فيها بعضها باللغه العربيه و بعضها بالفارسيه و از لغت هاى غير طبى هم مثل آجر و آبنوس و ادب گاهى آورده و در اوائل كتاب ترجمه حال چند نفر از مشاهير اطبا و حكماى گذشته مثل محمد زكرياى رازى و ابن سينا و ابونصر فارابى و ابوسهل مسيحى و غيره را بطريق اختصار ذكر نموده است. (نخجوانى محمد) نويسنده، اين كتاب را بصورت دائره المعارفى در مورد آنچه به علم طب مربوط است از اسامى امراض، گياهان، نام و تذكره اطباء معروف و اقوال آنها ادويه، اغذيه و فوائد طبى مختلف تأليف كرده است. و هو معجم طبى تناول فيه المؤلف اسماء الادويه و الاغذيه المفرده و المركبه و الاصطلاحات الطبيه رتبها على حروف الهجاء و ترجم فيه لمشاهير الاطباء الذين اخذ عنهم و استفاد المؤلف حين وضعه لهذا الكتاب من كتاب الشفا و القانون و شروحه و الحاوى الكبير و الموجز و شروحه و المنهاج الجامع و التقويم و نزهه الارواح و غيرها. و فرغ منه فى شهر رجب سنه 938 ه- 1532 م حيث وضعه باسم ظهير الدوله محمد الشهير باميربيك. (ناصر النقشبنديه) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 394).

اين كتاب قرابادين و به عبارت ديگر كتاب لغت گونه ايست در دانش پزشكى قديم. علاوه بر اين در خصوصيات پاره اى از حيوانات و شرح حال اطباى بزرگ مطالب چندى دارد پاره اى از مطالب بزبان فارسى است. «عبد الله انوار». در اين اثر كه به سال 938 ق. تأليف شده، مفردات طبى به ترتيب الفبايى حروف آغاز آنها با خواص بعضى از داروها و غذاها و شرح حال پزشكان معروف و بعضى از آراء پزشكى آنان نگارش يافته و به ظهيرالدين محمد مشهور به اميربك وزير اهداء شده است. اين اثر به سال 1288 ق. در تهران به چاپ رسيده است. (زهره معيرى) موضوع كتاب لغتى است طبى كه در نام هاى اقسام دواها و بيمارى ها و غذاهاى بيماران و تركيب دواها و اصطلاحات اطبا و بترتيب حروف تهجى ميباشد (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 395).

نويسنده مى گويد چون علم طب از جمله علومى است كه محتاج اليه آدميان است زيرا با سلامت آنها بستگى دارد پس تحصيل آن همواره توصيه شده است و از آنجا كه اين علم با اين عظمت تا كنون واجد مجموعه اى نبوده كه در آن از بدن انسان و از ادويه و اغذيه مفرده و مركبه و الفاط مستعمله آن سخن گويد لذا بر آن شدم فرهنگ گونه اى ترتيب دهم (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 394).

صفحات ابتدايي نسخه فاقد فهرست مندرجات است و به نظر مي رسد نسخه، فاقد فصل‌بندي مرسوم است. در اين كتاب، مفردات طبى به ترتيب الفبايى حروف آغاز آنها ارائه شده است.

كمبود ندارد.

اهدا به: ظهيرالدوله امير بيك محمد

نويسنده مي گويد مطالب اين كتاب را از شفاء (كذا فى النسخه) و قانون و شروح آن و كتاب حاوى الكبير و موجز و منهاج و جامع و تقومى و نزهه الارواح عين الخليل و قاموس و دستور و مجموع اللغه و ينابيع و مهذب و مغرب و تاج و ديوان و صحاح وصراح و نيز از مسموعات خود فراهم آورم (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 394). هروى چنانكه خود ميگويد از روى كتابهاى معروف پزشكى و لغت داروها و خوردنى ها و واژه هاى پزشكى و نام پزشكان بزرگ را بترتيب تهيجى آورده لفظها را بپارسى ترجمه كرد. در سرگذشت پزشكان گويا از بيهقى يا شهرزورى بهره برد. اين كتاب را ميرزا محمد رضى بن محمد حسين سمنانى حكيم باشى نظام در كارخانه ميرزا على اكبر بسال 1288 بچاپ رساند. (محمد تقى دانش پژوه) (همان، ص 396).

چاپ: مشار فارسى، ج 1، ص 690، دارالخلافه طهران، سنگى، 1288 ق.، وزيرى، بدون شماره صفحه؛ لكهنو، 1325 ق/ 1907 م،.، 2+ 274+ 2 (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 397).

1459. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5050 آغاز نسخه: حمد العلام اعطى ذوى الافهام؛ انجام نسخه: موجود: ضد .... و بينهما غايه الخلاف تا اوائل حرف ضاد بيشتر ندارد.؛ خط: نستعليق، كاتب: محمد بن على، تا: 960 ق؛ عناوين بشنگرف و جاى اكثر آنها بياض؛ واقف: شيخ بهائى، تاريخ وقف: 1030؛ كاغذ: نخودى، جلد: مقوا با رويه پارچه، تعداد صفحات: 102 برگ، 19 سطر، اندازه: 12* 5/ 18 سم [آستان قدس- ف: 19- 58] 1460. تفليس؛ انستيتيو ككليدرزه تفليس؛ شماره نسخه:pac -793 آغاز نسخه: حمداً لعلام اجدى ذوى الافهام تحقيق دقايق اللغات العربيهو شكراً لوهاب ابدى على اولى الالباب ... و بعد فيقول العبد الفقير المحتاج ... لما كان علم الطب اشد مما يحتاج اليه الطالبون اشتغالًا لكونه و سيله الى الصحه ..؛ انجام نسخه: در عجايب بلدان مذكور است كه يونان موضعى بوده است در زمين دوم و در آن مدن و قرى بسيار و آن منشأ حكما بوده است و حالا آب بر آن موضع مستولى شده است و از عجايب آن زمين آنكه هركس درآن چيزى حفظ كند مطلقى فراموش نكند ... هرچه از ما فراموش شده بود در ايام گذشته همه بخاطر آمد ... و در هيچ زمين ديگر مثل ايشان پيدا نشده است؛ تمت كتابت هذا الكتاب. خط: نسخ، كاتب: مير كلان ابن ميركى بن درويش محمد بن شيخ احمد بن شيخ عبدالله خوارزمى، تا: اواخر شعبان 974 ق، جا: سمرقند؛ شنگرف، نسخه رطوبت ديده و در برگ پايانى نسخه افزودگيهايى آمده است. در برگ اول و دوم نسب نامه امام يوسف قاضى ابويوسف، ابن ابراهيم، ابن حبيب، ابن سورى حسنى و نسب شيخ الاسلامان بخارا صديقى و سفيان ثورى، امام شافعى، امام ابوحنيفه، امام مالك، ابن انس و امام حنبل آمده است؛ كاغذ: شرقى، ضخيم، جلد: كاغذى با مقوا به رنگ حنائى، داراى ترنج و سرترنج قهوه اى و مجدول، ضربى، عطف و لبه: تيماج قهوه اى، و طرف اول جلد از بدنه كتاب جدا شده است. در سرترنج نوشته شده است: «عمل ملا عصمت الله صحاف»، تعداد صفحات: 304 برگ، 19 سطر (9/ 5* 15) سطر، اندازه: 17* 24 سم [انستيتو ككليدزه: 2- 108] 1461. نجف اشرف؛ مكتبه الامام اميرالمؤمنين العامه؛ شماره نسخه: 1540 بى كاتب، تا: شعبان 982 ق، جا: سمرقند؛ على الصفحه الاولى بعض الابيات الفارسيه.؛ تعداد صفحات: 318 برگ، [مكتبه امير المؤمنين: 1- 62] 1462. نجف اشرف؛ مكتبه الامام اميرالمؤمنين العامه؛ شماره نسخه: 2 بى كاتب، تا: 982 ق؛ [معجم المخطوطات النجفيه:- 130] 1463. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 401 آغاز نسخه: بسمله، حمد العلام احدى ذوالافهام بتحقيق دقائق اللغات العربيه.؛ انجام نسخه: و در هيچ زمين مثل ايشان پيدا نشده است. خط: نستعليق خوش، بى كاتب، تا: 1040 ق؛ سر فصلها و لغات با مركب قرمز، 1459/ س- 319؛ كاغذ: بخارائى، جلد: تيماج عنابى، مقوايى 125* 250، تعداد صفحات: 339 برگ، 15 سطر كامل سطر، اندازه: 60* 160 سم [ملى ايران: ف: 7- 342] 1464. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 475 آغاز نسخه: حمدا لعلام اعطى ذوى الافهام تحقيق دقائق اللغات العربيه و شكرا لوهاب ابدى على اولى الالباب تدقيق حقائق النكات الادبيه ... فيقول ... محمد بن يوسف الطبيب الهروى.؛ انجام نسخه: و در هيچ زمين ديگر مثل ايشان پيدا نشده است. در فهرست مجلس از جواهر اللغه همين هروى ياد ميكند كه فرهنگ پزشكى است و بنام ملك دينار بسال 924 نگاشته شده از نشانه هاى آن كه ميآورد بر ميآيد كه همين بحر الجواهر بايد باشد (ش 499 ج 2 ص 251 همانجا). خط: نستعليق خوش، كاتب: بغدادى بروجى، محمد على بن عبدالعزيز، تا: 1053 ق؛ اين نسخه بخط نستعليق خوش در جدول زرين و لاجوردى با عنوانهاى شنگرف و داراى سرلوح كه پاره شده ميباشد نويسنده آن محمد على بن عبدالعزيز بغدادى بروجى است بسال 1053- نسخه ايست شاهانه كه در گ 2 الف تاريخ 1059 و دو مهر شاهى ديده ميشود. در گ 1 ب مهر و خط محمد جعفر حسينى دارنده نسخه هست. كتاب از گ 2 ب تا 234 ب. اندازه: 11* 5/ 21 و 7* 15؛ جلد: تيماج سبز مقوائى، تعداد صفحات: 236 برگ، 19 سطر سطر [دانشگاه تهران: ف: 4- 723] 1465. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4278 خط: نستعليق، بى كاتب، تا: 1 ربيع الثانى 1099 ق، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ عنوان و نشان شنگرف، آغاز در ديباچه افتاده؛ كاغذ: فستقى، جلد: ميشن آلبالويى ضربى، تعداد صفحات: 216 برگ، 16 سطر، اندازه: 8/ 14* 9/ 21 سم [ملك- ف: 1- 67] 1466. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 31935 آغاز نسخه: بسمله. حمدا لعلام اجدى ذوى الافهام بتحقيق دقايق اللغات العربيه؛ انجام نسخه: و در هيچ زمين مثل ايشان پيدا نشده است تمت الكتاب بعون الملك الوهاب خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 11؛ عناوين به شنگرف؛ واقف: رهبرى (اهدايى)، تاريخ وقف: بهمن 1383؛ كاغذ: نخودى، اوراق لمينه شده، جلد: تيماج عنابى زركوب، تعداد صفحات: 195 برگ، 24 سطر، اندازه: 5/ 15* 5/ 22 سم [اهدائى رهبر: 9- 213] 1467. تهران؛ مفتاح، محمد حسين؛ شماره نسخه: 1414 خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 11؛ بفرموده شيخ محمد ميرزا، جدول رنگارنگ، عنوان شنگرف.؛ [نشريه: 7- 106] 1468. بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 11445 خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 11، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ نسخه جيده كتبت بخط النسخ بالمدادين الاسود و الاحمر ترقى لبدايه القرن الحادى عشر الهجرى القرن السابع عشر الميلادى ناقصه صفحه واحده من الاول عليها حواش و شروح. افتادگى از آغاز.؛ تعداد صفحات: 360 صفحه، 19 سطر سطر، اندازه: 23* 16 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 39] 1469. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5049 آغاز نسخه: حمدالعلام اعطى ذوى الافهام؛ انجام نسخه: در هيچ زمين مثل ان پيدا شده است نسخه كامل است.؛ خط: نستعليق هندى، كاتب: عبدالباقى بن عبدالفتاح، تا: 17 رجب 1104 ق، جا: هند؛ كاتب نامعلوم. عناوين بشنگرف. جداول الوان. كمند به لاجورد.؛ واقف: زين العابدين خادم اصفهانى، تاريخ وقف: رجب 1066؛ كاغذ: حنائى هندى، جلد: تيماج مشكى ساده، تعداد صفحات: 327 برگ، 10 سطر، اندازه: 12* 5/ 22 سم [آستان قدس- ف: 19- 57] 1470. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 1/ 4760 خط: نسخ معرب، بى كاتب، تا: ربيع الثانى 1106 ق؛ مقابله شده.؛ كاغذ: اصفهانى آهار مهره، جلد: ميشن سياه ضربى، تعداد صفحات:، 20 سطر، اندازه: 7/ 16* 26 سم [ملك- ف: 8- 82] 1471. قم؛ مركز احياء ميراث اسلامى؛ شماره نسخه: 3051 خط: نستعليق، بى كاتب، تا: جمادى الاخر 1117 ق؛ عناوين شنگرف، تصحيح شده، داراى حواشى مفصل، در دو برگ اول چند بيت شعر فارسى از سيد ابوالقاسم قمى و چند يادداشت طبى و يادداشتى از عبدالوهاب نورى بسال 1281 آمده كه نوشته حواشى كتاب بخط عبدالحسين خان نواده حاجى محمد حسين خان صدر اعظم اصفهانى است و كتاب را از قم از ميرزا زين العابدين طبيب يزدى خريده، و تملكى با مهر بيضوى «عبدالوهاب» آمده و در دو برگ آخر نيز چند فائده طبى آمده است.؛ جلد: تيماج قهوه اى ضربى، تعداد صفحات: 135 برگ، 26 سطر، اندازه: 12* 24 سم [محدث ارموى- مركز احياء ميراث اسلامى: 1- 241] 1472. يزد؛ وزيرى؛ شماره نسخه: 1900 نسخه كامل.؛ خط: نستعليق، كاتب: ميرزا اسماعيل طبيب، تا: شوال 1120 ق؛ عنوان و نشانه ها به شنگرف، يك مهر (المذنب حبيب الله) در پشت برگ آغاز و يك مهر (المذنب قوام الدين) در پشت برگ پايان مشهود، شماره عمومى 13489؛ واقف: وزيرى (اهدايى)، تاريخ وقف:؛ كاغذ: حنائى آبديده، جلد: تيماجى ترياكى، تعداد صفحات: 140 برگ، 23 س 8/ 5* 18/ 5 سطر، اندازه: 14* 22 سم [وزيرى يزد: ف: 3- 1089] 1473. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 5990 آغاز نسخه: حمداً لعلام ذوى الافهام التحقيق و دقائق اللغات العربيه و شكراً لوهاب ايدى على اولى الالباب.؛ انجام نسخه: و در هيچ زمين ديگر مثل ايشان پيدا نشده است. خط: نسخ، كاتب: كشميرى، صالح بن غلامعلى، تا: 19 جمادى الثانى 1120 ق، جا: مشهد رضوى؛ عناوين شنگرف، در حاشيه تصحيح شده و گاهى داراى متفرقاتى است پزشكى؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 254 برگ، 17 سطر، اندازه: 25* 17 سم [مرعشى: ف: 15- 363] 1474. قم؛ مركز احياء ميراث اسلامى؛ شماره نسخه: 647 آغاز نسخه: حمداْ لعلام ذوى الافهام التحقيق و دقائق اللغات العربيه و شكراْ لوهاب ايدى على اولى الالباب آغاز نسخه افتاده: المتقدمين و علق عليهما دقائق ما رآها عيون المتاخرين و هو اظهر الوزراء فضلْا و كمالْا انجام نسخه: و از اين سبب است كه اكثر حكما منسوبند بان موضع و در هيچ زمين ديگر مثل ايشان پيدا نشده است خط: نسخ، كاتب: سعدى اورسچى، محمد على بن على رضا، تا: سه شنبه 22 رجب 1125 ق، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ عناوين شنگرف يا با مشكى نشانى دارد؛ جلد: تيماج مشكى، تعداد صفحات: 230 برگ، 17 سطر، اندازه: 5/ 18* 12 سم [مركز احياء: ف: 2- 308] 1475. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 32029 آغاز نسخه: ... الا ان رأسه منشق و شكله مثلث؛ خط: نستعليق، كاتب: تهانيسرى، يار محمد بن محمد اعظم، تا: 4 رجب 1175 ق، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ عناوين به شنگرف؛ واقف: رهبرى (اهدايى)، تاريخ وقف: بهمن 1383؛ كاغذ: نخودى، جلد: تيماج فرنگى بنفش با جدول زركوب، تعداد صفحات: 139 برگ، 14 سطر، اندازه: 13* 5/ 21 سم [اهدائى رهبر: 9- 214] 1476. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 28272 آغاز نسخه: بسمله. حمدا لعلام اعطى ذوى الافهام؛ انجام نسخه: ينفع من الاكله فى الفم و الانف و فروجهما و يلطخ خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 12، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ عناوين به شنگرف، صفحه اول مزين به سر لوح مزدوج مذهب و مرصع كم كار، جداول به الوان؛ واقف: رهبرى (اهدايى)، تاريخ وقف: تير 1381؛ كاغذ: نخودى آهار مهره، جلد: تيماج فرنگى نيلى با جدول زركوب، تعداد صفحات: 117 برگ، 22 سطر، اندازه: 4/ 17* 5/ 30 سم [اهدائى رهبر: 9- 214] 1477. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 15445 آغاز نسخه: «بسمله حمداً لعلام أعطى ذوى الأفهام تحقيق دقائق اللغاه العربيه و شكر الوهاب أهدى على أولى الألباب تدقيق حقائق النكات الأدبيه ... و بعد، فيقول ... لما كان علم الطب أشد ما يتحتاج اليه الطالبون اشغالًا لكونه وسيله الصحه المبنيه عليها ...»؛ انجام نسخه: «و الرابع عشر بالسابع عشر و هو بالعشرين او بالواحد و العشرين على اختلاف المذهب و هكذا الى الأربعين و هو آخر الأمراض الحاره فان التجربه قد شهد ان بعد الأربعين ...» خط: نستعليق، كاتب: متطبب طهرانى، محمد بن مؤمن، تا: قرن 12؛ ترقيمه: «قد من تسويد هذه الرساله، محمد بن المؤمن المتطبب الطهرانى الأصل ...» عنوانها و نشانيها: قرمز. ويژگيها: در حاشيه تصحيح شده، اندكى حاشيه نويسى دارد. عناوين با قرمز در حاشيه نگارش يافته. برگهاى «152- 181» آسيب ديده و سپس وصالى شده است.؛ كاغذ: فرنگى آهار مهره زده، جلد: تيماج قهوه اى 15* 22، تعداد صفحات: 182 برگ، 21 سطر، اندازه: 9* 5/ 15 سم [مرعشى: ف: 39- 248] 1478. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 31436 آغاز نسخه: بسمله. حمدا لعلام اجدى ذوى الافهام بتحقيق دقايق اللغات العربيه؛ انجام نسخه: و در هيچ زمين مثل ايشان پيدا نشده است تمت الكتاب بعون الملك الوهاب خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 12؛ عناوين به شنگرف، اوراق وصالى شده؛ واقف: رهبرى (اهدايى)، تاريخ وقف: بهمن 1383؛ كاغذ: نخودى، جلد: تيماج فرنگى قهوه اى با جدول سنبلى زرين، تعداد صفحات: 149 برگ، 24 سطر، اندازه: 21* 37 سم [اهدائى رهبر: 9- 213] 1479. تهران؛ دانشكده الهيات تهران؛ شماره نسخه: 3/ 173 خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 12؛ عنوان و نشان شنگرف؛ كاغذ: فرنگى، جلد: تيماج سبز مقوايى، تعداد صفحات:، 32 پ- 177 ر، 21 تا 25 س 10 تا 11* 14 تا 16 سطر، اندازه: 15* 21 سم [دانشكده الهيات تهران: ف:- 254] 1480. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 22322 آغاز نسخه: بسمله باب الهمزه الاسد من السباع معروف و جمعه اسود؛ انجام نسخه: اليعسوب اسم مشترك يقع ... على رأس عود او طائر نسخه كامل.؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: اواخرقرن 12؛ كاتب نامعلوم. عناوين بشنگرف.؛ واقف: عباسعلى صائبى، تاريخ وقف: شهريور 1375؛ كاغذ: حنائى، جلد: تيماج، تعداد صفحات: 252 برگ، 22 سطر، اندازه: 18* 24 سم [آستان قدس- ف: 19- 57] 1481. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 22849 آغاز نسخه: بسمله حمدا لعلام اعطى ذوى الافهام تحقيق دقائق اللغات العربيه.؛ انجام نسخه: در هيچ زمين مثل ايشان پيدا نشده خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 12؛ كاتب نامعلوم. صفحه آخر نونويس و مورخ سنه 1267، عناوين بشنگرف،؛ واقف: عبدالباقى آيت اللهى شيرازى، تاريخ وقف: اسفند 1374.؛ كاغذ: حنائى، جلد: تيماج يك لا، تعداد صفحات: 121 برگ، 17 سطر، اندازه: 5/ 14* 5/ 20 سم [آستان قدس- ف: 19- 56] 1482. قم؛ مركز احياء ميراث اسلامى؛ شماره نسخه: 722 خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 12، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ عناوين و نشانيها شنگرف، اين كتاب در نسخه حاضر «بحر الحقائق و الجواهر» ناميده شده است.؛ جلد: تيماج مشكى، تعداد صفحات: 192 برگ، 19 سطر، اندازه: 21* 15 سم [مركز احياء: ف: 2- 380] 1483. تهران؛ مفتاح، محمد حسين؛ شماره نسخه: 294 خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 12؛ عنوان شنگرف.؛ [نشريه: 7- 106] 1484. قم؛ علامه طباطبائى قم (مكتبه)؛ شماره نسخه: بدون شماره كاتب: هزار جريبى، محمد على بن محمد نصير، تا: روز پنجشنبه 23 جمادى الأول 1224 ق؛ [تراثنا: س 2 ش 3- 150] 1485. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 9633 آغاز نسخه: موجود: حرف الالف اطلايلال نباتيست الخ؛ انجام نسخه: مثل انسان پيدا شده ... اثنان بعد الالف سنه 1230. خطبه و ديباچه ندارد.؛ خط: نستعليق مخلوط بشكسته كم اعجام، بى كاتب، تا: ربيع الاول 1230 ق؛ كاتب نامعلوم. عناوين به شنگرف.؛ واقف: خان بابا مشار، تاريخ وقف: ارديبهشت 1346.؛ كاغذ: شكرى آهارى، جلد: مقوا، عطف و گوشه پارچه، تعداد صفحات: 142 برگ،، اندازه: 5/ 14* 21 سم [آستان قدس- ف: 19- 58] 1486. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 8922 آغاز نسخه: بسمله حمد ابعلام اجدى على ذوى الافهام؛ انجام نسخه: زمينى ديگر مثل ايشان پيدا نشد ... دارالعلم شيرازصانها الله عن الافات و البلايا اين نسخه كامل است.؛ خط: نستعليق مخلوط بشكسته كم اعجام، كاتب: حكيم، على اكبر بن ابوالقاسم، تا: شعبان 1238 ق، جا: شيراز؛ عناوين به سرخى.؛ واقف: على اصغر حكمت، تاريخ وقف: مهرماه 1341.؛ كاغذ: نخودى آهارى، جلد: تيماج مشكى، تعداد صفحات: 151 برگ، اندازه: 13* 20 سم [آستان قدس- ف: 19- 59] 1487. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 38511 آغاز نسخه: جمدا لعلام اعطى ذوى الافهام تحقيق دقايق اللغات العربيه و شكرا لوهاب ابدى على اولى الالباب تدقيق حقايق النكات الادبيه ... با الهمزه. الابط باطن المكنب و يكسر الباء يذكر ويؤنث و الجمع اباط.؛ انجام نسخه: و الرابع عشر بالتاسع عشر و هو بالعشرين او بالواحد و العشرين و هكذا الى الاربعين و هو آخر امراض الحاده. خط: نسخ، بى كاتب، تا: جمعه 1250 ق؛ عناوين و نشانها و جدولها شنگرف. در حاشيه تصحيح شده.؛ واقف: رهبرى (اهدايى)، تاريخ وقف: مهر 1386؛ كاغذ: فرنگى نخودى آهار مهره، جلد: تيماج قهوه اى مجدول گرهى، تعداد صفحات: 178 برگ، 19 سطر، اندازه: 5/ 18* 32 سم [اهدائى رهبر: 10- 26] 1488. قم؛ مركز احياء ميراث اسلامى؛ شماره نسخه: 2770 آغاز نسخه: «حمداً لعلام أحدى علم ذوى الافهام تحقيق دقايق اللغان العربيه وشكراً لواهب أبدى علم اولى الالباب».؛ انجام نسخه: «كه اكثر حكماء منسوب اند بآن موضع ودرهيچ زمينى ديگر مثل ايشان پيدا نشده است». خط: نسخ، كاتب: حسينى مرعشى، لطف الله، تا: صبح روز جمعه 17 جمادى الاولى 1251 ق؛ عناوين شنگرف، تصحيح شده، داراى حواشى مفصل، درچند برگ آغاز و انجام كتاب فوائد طبى بسيارى اشعار فارسى وعربى وچند يادداشت تاريخى و يادداشتهاى نجومى ونام كتاب ومؤلف وتملك «فتح الله بن محمد رضا حسينى» با مهر بيضوى نام وى ويادداشتى از كاتب درباره ميرزا فتح الله مذكور وچگونگى سفر حج وى بسال 1249 ومتفرقات ديگر بسالهاى 1273 و 1267 دربغداد و 1278 و 1254 مكتوبست؛ جلد: تيماج قهوه اى بدون مقوا ترميم شده، تعداد صفحات: 206 برگ، 20 سطر، اندازه: 12* 21 سم [محدث ارموى- مركز احياء ميراث اسلامى: 1- 240] 1489. يزد؛ وزيرى؛ شماره نسخه: 2041 خط: نستعليق، كاتب: طبيب موسوى شيرازى، محمد بن محمد تقى، تا: شوال 1254 ق؛ عناوين و نشانها شنگرف، شماره عمومى 15283؛ واقف: وزيرى (اهدايى)، تاريخ وقف:؛ كاغذ: اصفهانى، جلد: مقوايى با تيماج ترياكى، تعداد صفحات: 166 برگ، 18 س 8* 14/ 5 سطر، اندازه: 15* 21 سم [وزيرى يزد: ف: 4- 1138] 1490. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 1502 آغاز نسخه: بسمله و عليك الاعتماد فى التتميم يا كريم حمداً لعلام؛ انجام نسخه: و در هيچ زمينى ديگر مثل ايشان پيدا نشده است. خط: نسخ، كاتب: زين العابدين محمد تقى، تا: 1255 ق، جا: انبالج هندوستان؛ ساده، سر فصلها واسماء با مركب قرمز، حاشيه پاره اى با مركب قرمز و پاره اى با مركب مشكى. 496/ م؛ كاغذ: فرنگى، جلد: ميشن حنائى، رنگ رفته، مقوائى، ساده،*، تعداد صفحات: 226 برگ، 24 سطر كامل سطر، اندازه: 80* 140 سم [ملى ايران: ف: 10- 1] 1491. تهران؛ علوم پزشكى؛ شماره نسخه: 53 آغاز نسخه: بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين حمد العلام احدى على ذوى الافهام تحقيق دقايق اللغات العربيه و شكر الوهاب على اولى الالباب تدقيق حقايق النكات الادبيه ....؛ انجام نسخه: قال المصنف ره تم تصنيفه و تحريره على يد العبد الضعيف المحتاج الى الله القوى محمد بن يوسف الطبيب الهروى فى سلخ رجب سنه ثمان و ثلثين و تسعمائه بلغ الى الغايه و وصل الى النهايه الحمدلله رب العالمين و السلام تم هذا الكتاب على يدالاقل الاحقر المذنب الاكبر الواثق بالله الغنى على اكبر بن على نقى الحسينى غفرلهما ... بتاريخ يوم الاحد بيست و سيم شهر شعبان المعظم سنه 1257 باتمام رسيد. (صفحه 301) خط: نستعليق، كاتب: حسينى، على اكبر بن على نقى، تا: روز يكشنبه 23 شعبان 1257 ق؛ از صفحه (302- 339) بيان اعراب الفاظ امراض، و اوزان و مكائيل شرعيه و هنديه و طبيه و ايران، و جدول و منسوبات كواكب سبعه سياره متعلقه به علم طب. و ادويه نباته منسوبه به زحل به فارسى مى باشد. اين كتاب قاموسى است طبى در ادويه مفرده به حروف تهجى كه مولف آن را به محمد الشهير باميرك تقديم كرده است.؛ تعداد صفحات: 339 صفحه، 20 سطر، اندازه: 15* 5/ 21 سم [نشريه: 3- 303] 1492. شيراز؛ مير (دكتر)؛ شماره نسخه: 2 كاتب: محمد حسين بن زين العابدين، تا: نيمه شعبان 1257 ق؛ [نشريه: 5- 282] 1493. قم؛ مسجد اعظم قم؛ شماره نسخه: 2172 آغاز نسخه: حمداً لعلام اعطى ذوى الافهام تحقيق دقايع اللغات العربيه وشكر الوهاب الابدى على اولى الالباب بدقيق حقايق النكات الاديبيه سبحانه من مبدع ابدع نوع الانسان ...؛ انجام نسخه: ... جمعى تجار گفتند كه ما دربحر بوديم چون بان موضع رسيديم هر چه از ما فراموش شده بود درايام گذشته همه بخواطر ما آمده از آ ن سبب است كه اكثر حكماء منسوبند بانموضع ودرهيچ زمين ديگر مثل ايشان پيدا نشده تمت خط: نستعليق، بى كاتب، تا: 21 ربيع الاول 1260 ق؛ عناوين ونشانيها شنگرف مهر بيضوى باسجع (شرف الدوله) دربرگ اول، نسخه بسيار پاكيزه وارزشمند است؛ جلد: تيماج سياه سوخت، تعداد صفحات: 214 برگ، 15 سطر، اندازه: 15* 21 سم [مسجد اعظم- ف: 1- 255] 1494. تهران؛ انجمن آثار و مفاخر فرهنگى؛ شماره نسخه: 24 آغاز نسخه: آغاز نسخه: سبب لنفس القطع و التفرق الباقى ...؛ انجام نسخه: پايان كتاب: قال هشام بن الكلبى من بنى يونان ابن يافث بن نوح على نبينا و عليه السلام و الحكماء اليونان (كذا فى النسخه) منسوبه الى هذا. خط: نستعليق، كاتب: حسينى خبوشانى، حسن بن رفيع، تا: 1270 ق؛ اين نسخه كه بر اثر افتادگى در آغاز ابتداى آن مشخص نيست. 1270 ه-. ق. و 1269 ه-. ق. روى پاره اى از عبارات با مركب مشكى خط كشى شده، حاوى حواشى.؛ كاغذ: فرنگى، جلد: تيماج مشكى، مقوايى، ساده 175* 220، تعداد صفحات: 230 صفحه، 15 سطر كامل سطر، اندازه: 100* 150 سم [انجمن آثار- ف:- 198] 1495. تهران؛ لغت نامه دهخدا؛ شماره نسخه: 149 خط: نستعليق، بى كاتب، تا: شب پنجشنبه 2 جمادى الثانى 1277 ق؛ لغتها شنگرف.؛ جلد: تيماج سبز تيره مقوايى،، قطع: وزيرى [نشريه: 3- 6] 1496. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 6988 آغاز نسخه: بسمله، حمد العلام اعطى ذوى الافهام تحقيق دقايق اللغات العربيه ...؛ انجام نسخه: و از اين سبب است كه اكثر حكما منسوبند بدانموضع و در هيچ زمين مثل ايشان پيدا نشده است خط: نستعليق، بى كاتب، تا: 1277 ق، جا: مشهد رضوى؛ سرفصلها و لغات با مركب قرمز. در حاشيه تصحيح شده، گاه سرفصلها با مركب قرمز در حاشيه نوشته شده، حواشى اندكى در رابطه با متن دارد. در برگ اول نسخه بررسى شده، مهر 1386، ظاهرا يكى دو برگ از انجام افتادگى دارد. خريدارى از مشيرى، 1/ 9/ 1382؛ كاغذ: فرنگى نخودى، جلد: تيماج قهوه اى، مقوايى، داراى ترنج و دو سرترنج با نقش گل و بوته، مجدول ميان جداول ريسه اى، اندرون جلد روكش از ورقه اى چاپ سنگى.، تعداد صفحات: 150 برگ، 1 پ- 151، 19 سطر 110* 170 سطر، اندازه: 150* 216 سم [رايانه ملى:- 1896] 1497. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 1662 آغاز نسخه: بسمله، حمدا لعلام اعطى ذوى الافهام تحقيق دقائق اللغات العريبه.؛ انجام نسخه: كه اكثر حكماء منسوب آيد وضع و در هيج زمين مثل ايشان پيدا نشده است. خط: نسخ، بى كاتب، تا: 1278 ق، جا: ارض اقدس؛ ساده، عناوين و اسماء و لغات با مركب قرمز، متن حاوى اغلاط املائى. 1839/ د؛ كاغذ: فرنگى، جلد: مقوائى، ساده، تيماج ترياكى سير، 150* 260، تعداد صفحات: 226 برگ، 22 سطر كامل سطر، اندازه: 78* 185 سم [ملى ايران: ف: 10- 240] 1498. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 2312 آغاز نسخه: حمد العلام اهدى ذوى الافهام تحقيق دقائق اللغات العربيه.؛ انجام نسخه: اكثر حكما منسوبند به آن موضع و در هيچ زمين مثل ايشان پيدا نشده است. خط: نستعليق خوش، بى كاتب، تا: 1278 ق؛ عناوين و كلمات مورد شرح با شنگرف، دو برگ پايانى نسخه خالى از نوشته، عطف جلد و قسمتى از برخى اوراق از شيرازه جداشده. شماره پيشين: 460- 1098، ع/ 12؛ كاغذ: فرنگى، جلد: تيماج قرمز، ضربى، مجدول، جداول در حاشيه با بوته هاى ريسه اى، مقوايى، اندرون جلد روكش كاغذى 115* 185، تعداد صفحات: 293 برگ، 17 سطر كامل سطر، اندازه: 65* 125 سم [ملى ايران: ف: 12- 19] 1499. تهران؛ مفتاح، محمد حسين؛ شماره نسخه: 299 خط: نسخ، بى كاتب، تا: 3 شعبان 1278 ق؛ عنوان و نشان شنگرف.؛ [نشريه: 7- 106] 1500. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 5358 انجام نسخه: انجام نسخه: قد فرغت من التسويد على يد اقل الراجى ميرزا حسين بن احمد الفريدنى حسب الفرموده خط: نسخ، كاتب: فريدنى، حسين بن احمد، تا: 29 شوال 1279 ق؛ لغات با شنگرف نوشته شده. (شماره دفتر: 62249)؛ كاغذ: ترمه، جلد: تيماج مقوائى قرمز ضربى.، تعداد صفحات: 277 برگ، 18 سطر [شورا: ف: 16- 267] 1501. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 632- 102/ 4 آغاز نسخه: بسمله وبه نستعين حمد العلام الاحدى على ذوى الافهام تحقيق دقايق اللغات العربيه وشكر الوهاب ابدى على اولى الالباب ... حرف الالف اطربلال؛ انجام نسخه: و درهيچ زمينى ديگر مثل ايشان پيدا نشده قال المصنف تم تصنيفه وتحريره على يد العبد الضعيف الى الله القوى محمد بن يوسف الطبيب الهروى فى سلخ رجب سنه ثمان وثلثين وتسعمائه بلغ الغايه و وصل الى النهايه. الف تا ياء؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: پنج شنبه 10 جمادى الاولى 1286 ق؛ عناوين ونشانيها شنگرف، درحاشيه تصحيح شده؛ جلد: تيماج سرخ، تعداد صفحات: 145 برگ، 21 سطر، اندازه: 5/ 15* 21 سم [گلپايگانى- ف: 2- 591] 1502. تهران؛ دانشكده ادبيات تهران؛ شماره نسخه: 64- ج خط: شكسته نستعليق، بى كاتب، تا: 23 جمادى الاول 1287 ق؛ (8 339)؛ كاغذ: فرنگى، جلد: تيماج عنابى، تعداد صفحات: 214 برگ، 15 سطر 10* 16 سطر، اندازه: 5/ 16* 5/ 22 سم [ادبيات تهران: ف: 1- 43] 1503. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 22767 آغاز نسخه: بسمله و به نستعين وثقتى حمدالعلام اعطى ذوى الافهام؛ انجام نسخه: فى سلخ رجب المرجب .. و الحمدلله رب العالمين نسخه كامل است.؛ خط: نستعليق مخلوط بشكسته كم اعجام، بى كاتب، تا: قرن 13؛ كاتب نامعلوم. جاى عناوين بياض.؛ واقف: عبدالباقى آيت اللهى شيرازى، تاريخ وقف: اسفند 1374.؛ كاغذ: نخودى و شكرى آهار مهره، جلد: مقوا، تعداد صفحات: 147 برگ، 21 سطر، اندازه: 5/ 15* 5/ 21 سم [آستان قدس- ف: 19- 57] 1504. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 1069 ط آغاز نسخه: بسمله حمد العلام احدى ذوى الافهام تحقيق دقايق اللغات الغريبه و شكر الوهاب ايدى على اولى الالباب ...؛ انجام نسخه: ... الزنج يبرى، ناصور الغرب و صمعه يقع فى المراهم. خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 13؛ بر پشت برگ آغاز و انجام تجويزهاى مختلف پزشكى نوشته شده. چند جمله فارسى به ذيل نسخه افزوده شده كه ربطى به متن ندارد.؛ كاغذ: فرنگى آهار مهره آبى، جلد: تيماج مشكى يك لايه، تعداد صفحات: 78 برگ، 19 سطر سطر، اندازه: 14* 5/ 20 سم [شورا: ف: 24/ 2- 127] 1505. شيراز؛ علامه طباطبائى (كتابخانه)؛ شماره نسخه: 1118 خط: شكسته نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 13؛ عناوين با مركب سرخ؛، اندازه: 21* 15 سم [نسخه پژوهى: 2- 118] 1506. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 10423 خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 13؛ مصحح با حاشيه نويسى.؛، قطع: وزيرى [ميراث شهاب: س 8 ش 4- 67] 1507. شيراز؛ خانقاه احمديه؛ شماره نسخه: 80 آغاز نسخه: «حمدا لعلام احدى اعطى ذوى الافهام بتحقيق دقايق اللغات العربيه»؛ انجام نسخه: «و در هيچ زمينى ديگر مثل ايشان پيدا نشده» خط: نستعليق مخلوط بشكسته كم اعجام، بى كاتب، تا: قرن 13؛ عناوين به سرخى، نسخه مصحح و برخى اوراق معلق به حاشيه؛ واقف: محمد دوايى، تاريخ وقف: مرداد 1342؛ كاغذ: شكرى آهار مهره فرنگى، جلد: تيماج مشكى، تعداد صفحات: 163 برگ، 18 سطر، اندازه: 5/ 14* 5/ 20 سم [خانقاه احمدى:- 118] 1508. تهران؛ دائره المعارف بزرگ اسلامى؛ شماره نسخه: 338 آغاز نسخه: بسمله ... تحقيق دقائق اللغات العربيه ... و بعد، فيقول العبد ... محمد بن يوسف الطبيب الهروى ...؛ انجام نسخه: ... زمينى ديگر مثل ايشان پيدا نشده. قال المصنف ادام الله معاليه تم تصنيفه و تحريره ... فى سلخ رجب سنه ثمان و ثلاثين و تسعمائه ... خط: نستعليق تحريرى، كاتب: شيرازى، غلام على بن محمد، تا: آغازقرن 13؛ نستعليق تحريرى پخته. براى ميرزا احمد موسوى حسينى، با يادداشت زايش رقيه سلطان 1249 ق، عنوان و نشان به شنگرف. همراه است با الجوامع فى البول منسوب به جالينوس. شمث 66612؛ كاغذ: فستقى آهار مهره، جلد: تيماج قهوه اى يك لا، تعداد صفحات: 213 برگ، 17 س 15* 9 سطر، اندازه: 5/ 20* 13 سم [دائره المعارف بزرگ: ف: 1- 33] 1509. موصل؛ خزانه الدكتور داود جلبى (ضمن مكتبه الاوقاف العامه)؛ شماره نسخه: 3/ 6 بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ نقص قليل من أوله والموجود منه يبدأ (حاو لكليات المعالجات و موجز تقويمه مغن عن الاسباب و العلامات ...)؛ تعداد صفحات: 216 برگ،، اندازه: 24* 12 سم [الاوقاف العامه- موصل: 6- 163] 1510. بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 1765 آغاز نسخه: حمدا لعلاج اجدى على ذوى الاحكام ... و بعد ... لما كان علم الطب اشد ما يحتاج اليه الطالبون ...)؛ بى كاتب، بى تاريخ؛ لم يكمل الناسخ كتابه هذه النسخه.؛ تعداد صفحات: 58 صفحه، 17 سطر سطر، اندازه: 5/ 21* 14 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 40] 1511. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 28272 آغاز نسخه: بسمله حمدالعالم اعطى ذوالافهام تحقيق دقايق اللغاه العربيه و شكر الوهاب ابدى على اولى الاباب تدفيق؛ انجام نسخه: موجود: ينفع من الاكله فى الفم و الانف وقروحما خط: نستعليق جلى ممتاز، بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ ابعاد متن 5/ 11* 5/ 23. شنگرف. برگ ابتدا نسخه داراى يك سرلوح و كتيبه مزدوج مى باشد و اوراق جدول بندى شده به زر و سرخى و لاجورد و تحرير مشكى است. 1. رطوبت ديده 2. تخريبهاى انسان 3. افتادگى اوراق 4. كرم خوردگى؛ كاغذ: حنايى، جلد: تيماج ضربى برون جلد برنگ سبز و داراى حاشيه گل برگى زرين مى باشد، تعداد صفحات:، 22 سطر، قطع: وزيرى بزرگ، اندازه: 4/ 17* 5/ 30 سم [رايانه آستان قدس:-] 1512. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 23222 آغاز نسخه: بسمله و به نستعين حمدالعلام اعطى على ذوى الافهام؛ انجام نسخه: من هذه اللغات من حيوه الحيوان بعون الملك المنان. خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ؛ ابعادمتن 9* 18؛ كاغذ: نخودى، جلد: تيماج، تعداد صفحات:، 22 سطر، اندازه: 18* 24 سم [رايانه آستان قدس:-] 1513. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 6225 خط: نستعليق هندى، بى كاتب، بى تاريخ؛ نامها و عناوين شنگرف، در حاشيه تصحيح شده است؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 148 برگ، 20 سطر، اندازه: 30* 17 سم [مرعشى: ف: 16- 217] 1514. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 2/ 3026 آغاز نسخه: حمد العلام اهدى ذوى الافهام تحقيق دقايق اللغات العربيه ...؛ انجام نسخه: و ازين سبب است كه اكثر حكما منسوبند بآن موضع و در هيچ زمين ديگر مثل ايشان پيدا نشده است. خط: نستعليق، بى كاتب، تا: جمادى الاولى 1265 و 1266؛ عنوان و نشان: شنگرف؛ كاغذ: فرنگى، جلد: تيماجى ترياكى رنگ، تعداد صفحات:، 31- 481، 19 سطر سطر، قطع: نيم خشتى، اندازه: 14* 22 سم [شورا: ف: 10- 473] 1515. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 4126 آغاز نسخه: بسمله، حمد العلام اجدى ذوى الافهام تحقيق دقايق اللغات العربيه و شكرا لوهاب ايدى على اولى الالباب ...؛ انجام نسخه: و از اين سبب است كه اكثر حكما منسوبند به آن موضع و در هيچ موضع مثل آن نشده است. خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ؛ داراى سرلوح با نقش گل و بوته به زر و مشكى و نيلى و زرد و شنگرف و كتيبه ساده، جداول زرد و مشكى و شنگرف، عناوين با مركب قرمز، بالاى بعضى از كلمات با مركب قرمز خط كشيده شده. نسخه در حاشيه تصحيح شده، حاشيه هايى در رابطه با متن دارد، در مورد بعضى از كلمات در حاشيه به فارسى توضيح داده شده، بين برگ 97 و 98 حاشيه مفصلى به نقل از تحفه المومينن روى يك ورقه به صورت حمايلى نوشته و به حاشيه وسط نسخه چسبانده شده. در آخرين صفحه كتاب روايتى به نقل از امام صادق (ع) در باب فضيلت حرم حضرت اميرالمومنين و امام حسين (ع) آورده شده كه كاتب آن محمد على بن محمد زكى فراش باشى و به تاريخ 1243 ق. مى باشد. شماره پيشين: 220- 857؛ كاغذ: فرنگى نخودى، جلد: فاقد جلد است، عطف تيماج قهوه اى كه قسمت بالا و پايين آن از بين رفته، نسخه در ميان جلد كتابى به زبان فرانسه قرار داده شده است.، تعداد صفحات: 261 برگ، 20 سطر، 85* 195 سطر، اندازه: 148* 260 سم [ملى ايران: ف: 18- 40] 1516. تبريز؛ تربيت؛ شماره نسخه: 149 خط: نسخ و نستعليق، بى كاتب، بى تاريخ؛ اين كتاب با خط هاى مختلف نسخ و نستعليق نوشته شده و از حرف قاف تا آخر كتاب كه بخط نسخ خوب ميباشد از يك نسخه ديگر اينكتاب بوده كه اندازه اوراق آن از اينكتاب كوتاه تر بوده و تمامى اوراق را كاغذ عليحده چسبانيده و باندازه قسمت اول اين كتاب گرده اند و احتمال ميرود كه اين قسمت اخير بخط مؤلف كتاب باشد كه در آخرش مينويسد (تم تصنيفه و تحريره على يد العبد الضعيف المحتاج الى الله الفوى محمد بن يوسف الطبيب الهروى فى شهر رجب المرجب) و نام نويسنده ديگر هم نيست و اينكتاب در سال 1288 قمرى در طهران بمباشرت ميرزا سيد رضى طباطبائى سمنانى بطبع رسيده است.؛ [تربيت: ف:- 113] 1517. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 4831 آغاز نسخه: بسمله، حمدا لعلام اعطى ذوى الافهام تحقيق دقائق اللغات العربيه ....؛ انجام نسخه: تجار گويند كه ما در بحر بوديم، چون به آن موضع رسيديم هر چه از ما فراموش شده بود ايام گذشته بخاطر آمد و از آن سبب است كه اگر حكماء منسوبند به آن موضع، در هيچ زمين مثل آن نيامده است. نسخه در حاشيه تصحيح شده است.؛ خط: نسخ و نستعليق، بى كاتب، بى تاريخ؛ خط: نسخ و نستعليق و شكسته نستعليق كتابت متوسط و خوش. عناوين تا برگ 276 پ و پس از آن خط كشى روى برخى كلمات با شنگرف. در برگ اول سياه مشق بخط نستعليق عالى با تاريخهاى مختلفى كه قديمى ترين آن 1248 ق. است نوشته شده و مناسبتهايى مانند نكاح و غيره در آن تحرير شده اند. مهرى بيضوى در برگ 351؛ كاغذ: فرنگى نخودى، جلد: مقوايى با روكش تيماج مشكى، مجدول ضربى با ترنج، سه ترنج و لچكى منقوش به طرحهاى اسليمى.، تعداد صفحات: 365 برگ، 11 و 15 س اندازه متغير ميان 95* 145 و 105* 155 سطر، اندازه: 135* 205 سم [رايانه ملى:- 2139] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 398).

شرح و حواشى: بحر الجواهر (مختصر) (-) بحر الجواهر فى حل لغات السائر محمد صديق (-) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 398).

مقالات 1. بحر الجواهر - بحر الجواهر في حل لغات السائر (1389). كتاب ماه علوم و فنون، 124، 85 -87. 2.يوسفي، سيده صديقه؛ حسيني يكتا، نفيسه؛ جوكار، آسيه (1391). معرفي مشاهير طب سنتي اسلام و ايران: حكيم يوسف بن محمد بن يوسف هروي. طب سنتي اسلام و ايران، 3 (4)، 503 – 507.

[مركز احياء ميراث 2/ 308 و 2/ 380؛ علامه طباطبايى 2/ 118؛ دائرهالمعارف بزرگ اسلامى 1/ 33؛ ذريعه 3/ 33؛ فهرست مشترك نسخه هاى خطى پاكستان، اسلام آباد 1/ 497؛ فهرست نسخه هاى خطى فارسى 1/ 481؛ نشريه 3/ 303 و 7/ 106 و 5/ 282 و 8/ 213؛ ره آورد ص 101؛ مجلس شورا 10/ 473 و 16/ 267؛ ادبيات تهران 1/ 43؛ دانشگاه تهران 4/ 723؛ لغت نامه دهخدا 3/ 6؛ انجمن آثار ملى ص 198؛ تراثنا س 2 ش 3/ 150؛ تربيت 113؛ رايانه ملى ص 2139 و 1896؛ مكتبه اميرالمؤمنين 1/ 62؛ ميراث شهاب س 8 ش/ 67 4؛ شورا 2/ 127/ 24؛ الطب الصيدليه ص 39 و 40؛ معجم المؤلفين 12- 134؛ كشف 1- 164؛ فهرستواره منزوى 5/ 3309؛ رايانه آستان قدس] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 398).