184

شرح القانون

التحفه السعديه

s-u-qanun= al-tuhfat-us- sa diyya

قطب الدين شيرازي، محمودبن مسعود، 634- 710هـ. ق. qotb-od-din-e shirazi, mahmud ebn-e masud (1237- 1311)

710هـ. ق.

ناشناخته

715هـ. ق.

المجلد الرابع من شرح الكليات القانون تاليف احوج خلق الله اليه محمود بن مسعود الشيرازي ختم الله بالحسني قال الشيخ فصل التاسع في احوال الادويه المفرده

يعدل به عن سنن الرشاد لعله مخرجا صالحا لودي النظر و منهجا و اضحالو لا خط المقتصد المعتبر

دارد

تك متني

عربي

326ص.

نسخ

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

34297-34300

OR 8122

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

داروشناسي -- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي سنتي -- متون قديمي تا قرن 14 , پ‍زش‍ك‍ي‌ اس‍لام‍ي‌ -- م‍ت‍ون‌ ق‍دي‍م‍ي‌ ت‍ا ق‍رن‌ 14

طب، كليات پزشكي، داروهاى ساده، بيماريها از سر تا پا، داروهاى آميخته

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

34297

دارد

27

افتادگي ندارد.

image/jpg

قطب‌الدين محمود بن مسعود شيرازي (634-710ق)، طبيب، منجم، فيلسوف، رياضي‌دان ايراني و از شاگردان خواجه نصيرالدين طوسي. ابوالثناء محمود بن مسعود بن مصلح شيرازي، معروف به قطب‌الدين شيرازي و ملقب به «علامه»، در سال 634ق (1236م) در شيراز ديده به جهان گشود. پدر وي ضياءالدين مسعود از مشايخ صوفيه و نيز طبيب معروف بيمارستان مظفري شيراز بود. او نيز به تأثير از پدر تحصيلات خود را در زمينه علم طب و معالجه بيماران آغاز نمود و در سن چهارده‌سالگي با درگذشت پدر، منصب وي در بيمارستان را به‌عهده گرفت و به طبابت بيماران پرداخت و در كنار آن با فراگرفتن مراتب عالي‌تر طب، به‌خصوص در طب نظري به معلومات خود افزود، اما در اثر برخورداري از روح بلند و اشتياق به فراگيري علوم فلسفي و ديني و رياضي و هيئت و عدم اقناي خود از طبابت، فن طبابت را رها كرد و به تحصيلات و تحقيقات علوم عقلي روي آورد؛ به‌طوري‌كه يكي از بزرگ‌ترين حكميان ايران‌زمين و از مهم‌ترين فيلسوفان اواخر قرن هشتم و جامع علوم و ميان اهل علم و طالبان حكمت و طب قديم به‌عنوان «علامه قطب» و «علامه شيرازي» مشهور شد. او تحصيلات عالي را با ترك معالجه بيماران و درس گرفتن كليات قانون ابن‌ سينا نزد عمويش كمال‌الدين ابوالخير بن مصلح كازروني آغاز كرد و در ادامه در درس شمس‌الدين محمد بن احمد كبشي حاضر شد، اما با نظر و توجهي كه به قانون ابن‌ سينا و مشكلاتي كه فهم برخي مسائل قانون داشت و هنوز براي قطب‌الدين حل ناشده باقي مانده بود، وي را بر آن داشت تا به شناسايي اساتيد و منابع ديگر برآيد تا بتواند به حل آن مشكلات برسد. ايشان با شنيدن آوازه خواجه نصيرالدين طوسي و جامعيتش در شاخه‌هاي مختلف حكمت و سرآمدي‌اش نسبت به ديگر علماي زمانه، شيراز را ترك كرده و به مراغه رفت. وي آنجا نزد خواجه طوسي علاوه بر علوم عقلي و هيئت و رياضيات، كليات قانون ابن ‌سينا را نيز درس گرفت و در تأسيس رصدخانه همكار و دستيار او شد. قطب‌الدين علاقه وافري به تحصيل علوم عقلي و طبابت داشت و اوقات زيادي را صرف آن مي‌كرد، اما درعين‌حال به تصدي مناصب و مشاغل دولتي و رفت‌وآمد با دربار و سلاطين نيز علاقه‌مند بود؛ چراكه بيشتر عمر خود را در دربار و همراهي با سلاطين و درباريان گذراند؛ حتي نظير ابن ‌سينا در دوره گوشه‌نشيني نيز از دربار سلاطين دور نبود و با سلاطيني چون اباقاخان و غازان‌خان در اوقات فراغت مجالست داشت و گاهي گناهكاران، او را شفيع نزد سلاطين قرار مي‌دادند. دليل همراهي و نزديكي او با سلاطين، مانند ابن سينا، تبحر او در همه دانش‌ها بود؛ حتي در علوم رياضي و فنون آن بر ابن‌ سينا نيز برتري داشت. ورود وي به دربار مغولان و همكاري با خواجه و نيز توجه شاه و درباريان به او موجب مي‌شد كه وي افراد زيادي را نزد پادشاهان شفاعت كند. وي در كنار خواجه طوسي با اباقاخان، پسر هولاكوخان، قرابت زيادي داشت. از ديگر سلاطين مغول، غازان‌خان بود كه قطب‌الدين نزد او قرب زيادي داشت و او را احترام زياد مي‌گذاشت و بخشش‌هايي به او مي‌كرد. وجود چنين قرابتي موجب مي‌شد كه وي درآمد و مستمري زيادي داشته باشد و آن‌ها را بين شاگردانش توزيع كند. بعد از مرگ خواجه طوسي در زمان حكومت اباقاخان، منصب قضاوت ممالك روم به قطب‌الدين پيشنهاد شد و وي آن را پذيرفت و براي انجام آن به سيواس (از شهرهاي روم) رفت و در آنجا، ضمن قضاوت، به تدريس علوم و پاسخ به سؤالات علمي طلاب علوم آنجا مي‌پرداخت. وي بعد از مدتي به قونيه رفت و در آنجا با صدرالدين قونوي و مولانا جلال‌الدين محمد بلخي ملاقات كرد و در زي اهل تصوف درآمد و به شيخ علاءالدين سمناني ارادت مي‌ورزيد و به او كمال اخلاص را داشت. در سال 681 به مصر رفت و در مدتي كه قطب‌الدين شيرازي در مأموريت مصر به سر مي‌برد، از فرصت استفاده كرد و به تشكيل جلسات تفسير «الكشاف» زمخشري و تدوين كليات قانون ابن‌ سينا و به نقل بعضي، به نگارش تفسير چهل‌جلدي بر قرآن كريم و تفسير آيات مشكل آن پرداخت و در ديدار از كتابخانه‌هاي مصر به چند شرح كامل بر كليات قانون همراه با حواشي آن دست يافت. وي كه از ده‌سالگي جامه صوفيانه بر تن كرده بود، شافعي‌مذهب و اشعري‌مسلك و در آداب و احكام ديني فردي آسان‌گير و اهل تسامح بود. از جمله شاگردان وي قطب‌الدين رازي، كمال‌الدين فارسي و نظام‌الدين اعرج بودند. قطب‌الدين در اواخر عمر در تبريز سكني گزيد و در سال 710ق، در همان ‌جا درگذشت و در مقبره چرنداب تبريز در كنار قاضي بيضاوي دفن شد (ويكي نور، مدخل «قطب الدين شيرازي، محمود بن مسعود»).

قطب الدين محمود بن ضياءالدين مسعود بن صلح كازرونى قطب‌الدين محمود بن ضياءالدين محمود بن مصلح كازروني شيرازي ق‍طب‌ال‍دي‍ن‌ ش‍ي‍رازي‌، اب‍وال‍ث‍ن‍اء م‍ح‍م‍ود ب‍ن‌ م‍س‍ع‍ود ق‍طب‌ ش‍ي‍رازي‌، م‍ح‍م‍ود ب‍ن‌ م‍س‍ع‍ود كازروني، محمود بن مسعود بن مصلح قطب‌الدين محمود شيرازي (ويكي نور، مدخل «قطب الدين شيرازي، محمود بن مسعود»)

آثاري كه از او در منابع مختلف ثبت شده، به بيش از پنجاه اثر مي‌رسد، اما چند اثر بيشتر در دسترس نيست و از اين ميان، دو اثر مهم وي يكي «درة التاج لغرة الدباج» و ديگري «شرح حكمة الإشراق» سهروردي است كه معرف ديدگاه‌هاي فلسفي و انديشه‌هاي سياسي وي است. ساير آثار وي عبارتند از: دره التاج لغره الدباج (معروف به انموذج العلوم) في بيان الحاجة إلي الطب و الأطباء و وصاياهم حكمة الإشراق «تحفه شاهي»، در علم هيئت؛ «اختيارات مظفري»، در هيئت و نجوم؛ «شرح كليات قانون»، در طب، موسوم به «تحفة السعدية»؛ «شرح مفتاح العلوم» سكاكي؛ «شرح مختصر الأصول» حاجبي؛ فتح المنان في تفسير القرآن؛ مشكلات التفاسير (ويكي نور، مدخل «قطب الدين شيرازي، محمود بن مسعود»)

تاريخ شروع به تاليف: سال 682 تاريخ فراغت از تاليف: شب اول رجب 710 شارح از مشاهير حكماء و اعاظم اطباء و متكلمين بوده و در چهارده سالگى در بيمارستان مظفرى شيراز سمت طبابت و كحالى داشته و چنانكه خود در ديباجه ميگويد براى درس كليات القانون نزد اساتيد علم طب تلمذ كرده است: «فابت نفسى ان اكتفى من تعلم هذه الصناعه بما اكتفى به المعاصرون ... فشرعت فى كليات القانون عند عمى سلطان الحكماء مقتدى الفصلاء كمال الدين ابى الخير بن المصلح الكازرونى ثم على الامام المحقق و الحبر المدقق شمس المله و الدين محمد بن احمد الحكيم الكيشى ثم على علامه وقته و هو شيخ الكل فى الكل شرف الدين زكى البوشكانى فانهم كانوا مشهورين بتدريس هذا الكتاب». شارح در اسفار خراسان و عراق عجم و عراق عرب و بلادروم باحكماء و اطباء مباحثات و مفاوضات داشته و بتاريخ 681 در كتابخانه ملك منصور قلاوون پادشاه مصر سه نسخه شرح قانون يافته و در 682 بتأليف اين كتاب شروع نموده است، مدتى حوادث و عوايق مانع شده و بيست سال تأخير روى داده آخر الامر در دوره دولت غازانيه دوباره باتمام كتاب مبادرت شده است: «فاحذت فى طريقه احسن من الاولى و مزجت لفظ المتن بالشرح لفوائد ... و جمعت فيه خلاصه الشروح التمائيه ... فرأيت ان اعمل الشرح المذكور باسمه ليبقى طول الدهر برسمه» مقصود سعد الدوله محمد بن تاج الدوله على ساوى است و اين شرح را بهمين سبب التحفه السعديه نام نهاده است. اينجا تفصيلى راجع بشروح القانون كه بعضى كامل و برخى ناقص بوده ملحوظ ميگردد مانند شرح افضل الدين محمد بن نام آور خونجى، شرح قطب الدين مصرى، شرح قرشى معروف بابن نفيس، شرح ابوالفرج يعقوب بن اسحق مسيحى، شرح سامرى، شرح سعدالدين محمد فارسى، شرح اكمل الدين نخجوانى، اگر وفات علامه قطب در (710) صحيح باشد اين شرح در سال رحلت او تمام شده است. (يوسف اعتصامى). شيرازى نخست- در 681- شرحى در غايت بسط و تفصيل بر كليات قانون از آغاز تا مبحث اركان نوشت و دنبال آنرا رها كرد و پس از بيست سال، شرح مزجى حاضر را بر تمام بخش كليات نگارش داده است (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج3، ص: 1974).

اين شرح كه مزجى و از شروح ممتاز و فوق العاده معروف كليات قانون است تأليف قطب الدين محمود بن ضياءالدين مسعود بن صلح كازرونى صاحب كتاب مشهور دره التاج لغره الدباج معروف به انموذج العلوم از اجله حكما و اطباى قرن هفتم هجرى و از جمله استادان قطب الدين رازى و نظام الدين اعرج است كه آن را از طرفى بر اساس شروح معتبر قانون از قبيل شروح ابن النفيس و يعقوب بن اسحق السامرى و ابوالفرج يعقوب بن اسحق المسيحى مشهور به ابن القف و فخرالدين رازى و كتب و رسالات ديگر نظير تنقيح القانون هبه الله بن جميع و از طرف ديگر بر اساس مطالعات و معلومات فوق العاده وسيع و عميق و تجارب شخصى خود در سنه 682 تأليف كرده و پس از ختم آن را به نام سعدالدين محمد بن تاج الدين على الساوى وزير غازان خان موشح و به اسم او تسميه نموده است. (غلامعلى عرفانيان). در مقدمه اين شرح اطلاعات ارزنده اى درباره زندگى خود و درباره شروح و حواشى قانون بدست مى دهد. وى در اين مقدمه ميگويد: «در تأليف اين شرح از تمام شروح قانون ياهر تأليفى در طب كه بگونه اى به قانون يا شروح آن ناظر باشد و نيز حواشى كه در نسخه هاى قانون نوشته اند و او در سفرهاى مختلف خويش بدست آورده و ديده و يا از زبان ال فن شنيده بهره برده است و آنها را نام مى برد و علاوه بر اينها در شرح هر يك از مسائل پزشكى قانون، هيچ يك از كتابها يا رسائل طبى را كه درباره آن مسئله عموماً و يا خصوصاً سخن گفته از نظر دور نميدارد و از آنها ياد مى كند. در پايان كتاب، ده شرح قانون را مورد نقد و بررسى قرار ميدهد (هشت شرحى را كه در مقدمه ياد كرده با دو شرح ديگر ميگويد در آغاز نميشناخته: يكى از امام سعدالدين محمد فارسى است و ديگرى از اكمل الدين پزشك نخجوانى). وى اين ده شرح را به تام و ناقص تقسيم و هر يك را به ترتيب (در تماميت يا نقص) ياد ميكند و شيوه هريك را با نشان دادن دليل خود بر نقص يا كمال آنها بيان ميدارد. وى اين شرح را به نام سعدالدين محمد بن تاج الدين على ساوجى تأليف كرده و نام او را در ديباجه مي آورد. شيخ رئيس نخستين دفتر قانون خويش را در گرگان نگاشته و هنگاميكه در همدان باره رم بوزيرى شمس الدوله ميپرداخت همان را شبها در خانه خويش بمعصومى ميآموخت. اين دفتر بزرگ پزشكى پاره اى از آن در رى نيز نوشته شده و در همدان بپايان رسيد و شيخ ميخواست خود بر آن گزارشى بنويسد و آزمايشهاى خويش را بر آن بيافزايد. ايندفتر گرانبها كه همه آنچه در آن روزگار از پزشكى ميدانستند درآن گرد آمده و از رهگذر علمى بر طب الملكى مجوسى اهوازى برترى دارد پنج بخش است: 1- كليات پزشكى كه مبحثهاى طبيعى و انسانى و مربوط باين هنر در آن آمده است و از جغرافياى انسانى هم كه در كتاب الامكنه و الاهويه ابقراطس گفتگو شده در آن ديده ميشود. اين بخش بسيار دشوار و بسيارى بر آن گزارش نوشتند. 2- داروهاى ساده كه شيخ در آن پارسى بسيارى از آنها را ياد نمود. 3- بيماريها از سر تا پا. 4- بيماريهائيكه باندامها بستگى ندارد. 5- داروهاى آميخته. يكى از گزارشهاى كليات قانون «التحفه السعديه» قطب الدين شيرازى، محمود بن مسعود (شعر از صفر 634- تبريز رمضان 710) است كه در 682 آنرا آغاز كرد و در 710 بپايان رساند. نسخه آن در گوتا و لندن و اكسفورد و اسكوريال و پاريس و آستانه و هند (2) و مجلس تهران ش 493 هست. نسخه كامل آن در پنج جلد و نزديك صد و پنجاه هزار بيت در سپهسالار هست. شيرازى در 682 كليات قانون را تا مبحث اركان گزارش نموده در دسترس دانشمندان گذارد و آنان پسنديدند و در خواستند كه باز مانده را نيز گزارش كند. او در 694 همان را پاكيزه و كامل ساخت و بجويندگان آن داد. شيرازى اين گزارش را در روزگار غازان محمود (694- شوال 703) و وزيرى سعدالدين محمد ساوجى يا آوجى (699- كشته در 711) آغاز و شب يكم رجب 710 نزديك بدو ماه و نيم پيش از مرگ خويش (14 يا 17 يا 24 رمضان 710) بپايان رساند. اين گزارش بسيار دراز از مبحث تشريح و آغاز فصل 7 كم دارد كه زين العرب مصرى آنرا كامل ساخت. شيرازى در ديباچه شرح كليات يا تحفه سعديه ميگويد: من از دودمان پزشكانم و اين هنر را در جوانى آموختم و كتابهاى كوچك پزشكى را بياد سپردم و از پدرم ضياء الدين مسعود بن مصلح الدين كازرونى كه پزشكى نامور بود كارهاى دستى مانند «فصدو سل و تشمير و تقليب و لقط الظفره و سبل» و مانند اينها را بجز «قدح» كه ما را نميشايد فراگرفتم همينكه بدين هنر درست آشنا شدم و پدرم در گذشت و چهارده سال داشتم مرا پزشك و كحال بيمارستان مظفرى شيراز كردند (648) و ده سال (تا 658) مانند پزشكان ديگر در آنجا بدينكار ميپرداختم و نمى توانستم بكتابى بنگرم پس خواستم بهمين بس نكنم و نزد عم خود كمال الدين ابوالخير بن مصلح كازرونى كليات قانون خواندم آنگاه نزد حكيم شمس الدين محمد بن احمد كيشى سپس نزد شرف الدين زكى بوشكانى كه همگان در آموختن آن بنام بودند. مگر اينكه اين كتاب بس دشوار است كه كسى را ياراى گشودن همه آن نيست. از گزارشها كه ديده ام از آن رازى همان خرده گيرى است نه گزارش و قطب الدين مصرى و افضل الدين خونجى و رفيع الدين جيلى و و نجم الدين نخجوانى هم در گزارشهاى خويش چيزى بر گفتار رازى نيافزودند مگر اندكى. ناگزيز به آستان خواجه طوسى روى نهاد. او پاره اى از دشواريها را براى من روشن نمود مگر اينكه بايد پزشك بود و اين كتاب را فراگرفت نه فيلسوف تنها. سپس بخراسان و عراق ايران و عرب (بغداد و پيرامون آن) و شهرهاى روم با دانشمندان آنجاها گفتگوها كردم تا آنجا كه بسيارى از قانون برايم روشن گشت با اينهمه كوشش و گردش نادانسته ام بيشتر بود. تا اينكه در 681 نزد ملك منصور قلاون الفى صالحى پادشاه مصر كه خدايش بيامرزاد رفتم و بسه گزارش قرشى و سامرى و مسيحى بر قانون و پاسخهاى سامرى بپرسشهاى نجم الدين بن المفتاح و نيز تنقيح القانون ابن جميع يهودى كه در آن از شيخ و از حواشى عراقيه امين الدوله بن تلميذ خرده گرفت و نگارش فاضل عبداللطيف بن يوسف بن محمد بغدادى كه از تنقيح ابن جميع خرده گرفت برخوردم. از نگريستن اينها و جز اينها جائى از قانون برايم دشوار نماند و خواستم گزارشى بر آن بنويسم و آنرا روشن سازم و از خرده گيريهاى گزارندگان پاسخ گويم. خوانندگان مپندارند كه كار را ديگران كرده اند و چيزى براى من نمانده است چه من پراكنده هاى قانون را فراهم آوردم و دشواريهاى آنرا بگشودم و بخرده گيريها پاسخ گفتم و پيش از من چنين نكرده اند. من در 682 اين گزارش را آغاز كردم و بدست همگنان رسيد و پسنديدند و در خواستند بپايانش رسانم و من نپذيرفتم چه زندگيم دشوار و هماره در گردشم و نوشته ها و يادداشها با من نيست. و دانشمندان ميگويند كه بيكارى آدينه و سه شنبه مايه سستى هوش است و ناگزير شنبه و چهارشنبه فتوا نميدهند من كه بيست سال بكار علمى نپرداختم چگونه بدان پردازم. آنهم دانشمند را اكنون روزگار خوشى نيست ناگزير گزارش را دنبال نكردم تا اينكه فرمانروائى غازانى آغاز گشت و صاحب شمس الدين محمد پسر صاحب تاج الدين على ساوى بكار گمارده شد و بازار دانش روائى گرفت بدرخواست دانشمندان ناگزير شدم كه بنگارش آن گزارش بپردازم مگر اينكه كوتاه تر چه خوانندگان چنين مى خواهند و اگر بخواهم گسترده و دراز بنويسم ميترسم از آن بدزدند و بنام خود كنند چنانكه درباره «شرح اصول» من چنين كرده اند. باز دريغ داشتم كه اين همه مو شكافيها نهفته ماند ناچار راهى ديگر برفتم و گزارشى آميخته با سخنان شيخ در قانون نوشتم و گزيده هشت گزارش رازى و مصرى و خونجى و جيلى و نخجوانى و قرشى و سامرى و ابن القف مسيحى و تنقيح القانون و رد آن و پاسخهاى ابن المفتاح و پاسخها و پرسشهاى خواجه طوسى درباره قانون و حواشى او بر آن و نامه هاى او در پاسخ پرسشهاى نجم الدين كاتبى قزوينى از او درباره قانون را در اين گزارش كرد آوردم و آنچه در حواشى نسخه هاى فرزانگان بديدم يا از دانشمندان شهرها شنيدم در آن ياد كردم. بهمين هم بس نكردم و گزيده دفترهائيكه بهر فصل و بابى مربوط بود و در همانجا آوردم مانند: راساله جالينوس و ابن تلميذ در فصد و رساله هاى حجامت و كى و قى و شعر و شراب و بول و بر از و همچنين بگزنيهائيكه ابن تلميذ از حاوى رازى كرده است و بستان الاطباء ابن مطران و فصول طبى كه از مجلس شيخ فراهم آوردند و ثمار المسائل الطبيه ابى الفتوح عبدالله بن الطيب و پاسخ پرسشها كه ابوالحسن بن بطلان در دعوه الاطباء آورد و قراضه الطبيعات و نوادر المسائل و جز اينها نگريستم و گزيده آنها را در اين گزارش آوردم. در اين نگارش من بجز آن نامه ها كه ياد كردم همه كتابهاى تشريح هم گزين شده است مانند منافع الاعضا و علاج التشريح و عمل التشريح و تشريح العظام و تشريح العضل و خمس مقالات فى التشريح و تشريح الميت و ثامه به ثرابولس درباره مفصل ميان نخستين مهره گردن و سر و منافع الاعضاء صغير همه از جالينوس و گزارش ابن ابى صادق بر منافع الاعضاء الكبير جالينوس و خلق الانسان ابى سهل مسيحى و تفسير التشريح ابى الفرج عبدالله بن الطيب و كتابهاى ديگر كه در جاى خود از آنها ياد ميشود نيز در اين گزارش هست من اين را بنام وزير «تحفه سعديه» ناميدم. (محمد تقى دانش پژوه) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج3، ص: 1973)

اين كتاب در زمينه كليات پزشكى، داروهاى ساده، بيماريها از سر تا پا، بيماريهائي كه به اندامها بستگى ندارد و داروهاى آميخته است.

شرحى است مزجى و نسبتاً مفصل بر قانون ابن سينا، كه علامه قطب الدين شيرازى، آن گونه كه خود خاطر نشان مى سازد- پس از مطالعه ى شروح و حواشى موجود بر قانون و ديگر كتب طبى و تلمذ نزد اساتيد بزرگ اين فن در بلاد مختلف، اين شرح را كه خود آنرا بى سابقه و بى نظير مى داند به رشته تحرير درآورده. اين شرح، مزجى و از شروح ممتاز و فوق العاده معروف كليات قانون است (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج3، ص: 1973)

اين اثر مجلد چهارم از كتاب شرح كليات القانون تأليف قطب الدين شيرازي است. در صفحات ابتدايي اثر، فهرست مندرجات ارائه نشده است.

اين اثر مجلد چهارم از كتاب شرح كليات القانون تأليف قطب الدين شيرازي است.

اهدا به: سعدالدين محمد بن على ساوجى، وزير غازان خان و اولجايتو (- 711 ق) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج3، ص: 1973)

شارح در مقدمه بيان كرده كه تقريبا تمام شرح هاى قانون را جمع كرده و شرح خود را نوشته است (محمد بركت). قطب الدين اين شرح را از طرفى بر اساس شروح معتبر قانون از قبيل شروح ابن النفيس و يعقوب بن اسحق السامرى و ابوالفرج يعقوب بن اسحق المسيحى مشهور به ابن القف و فخرالدين رازى و كتب و رسالات ديگر نظير تنقيح القانون هبه الله بن جميع و از طرف ديگر بر اساس مطالعات و معلومات فوق العاده وسيع و عميق و تجارب شخصى خود در سنه 682 تأليف كرده و پس از ختم آن را به نام سعدالدين محمد بن تاج الدين على الساوى وزير غازان خان موشح و به اسم او تسميه نموده است (غلامعلى عرفانيان) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج3، ص: 1973).

7027. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 24960 آغاز نسخه: ان اولى ما افتح به خطاب ....؛ انجام نسخه: والحمدلله على اكماله حمدا ... خط: نسخ، بى كاتب، تا: 710 ق، جا: ايران؛ عناوين موضوعات و مطالب به سرخى و متفاوت از متن است. بخشهاى آغازين نسخه نونويس ليكن به استناد شيوه كتابت، نوع كاغذ حداكثر از قرن دوازدهم متاخرتر نيست به استناد نوشته كشف الظنون كه فوت مولف/ قطب الدين محمود بن مسعود شيرازى را در/ 710 هجرى ذكر مى كند، لاجرم نسخه موضوعه در سال فوت مولف استنساخ شده است. نسخه همزمان با فوت مولف استنساخ شده است، از منابع معتبر پزشكى است، جلد نسخه گرچه الحاقى است ليكن از نفاست برخوردار است. القانون يا قانون ابن سينا، اساس شرح هاى متعددى است كه توسط اطباء و حكماى بسيار تحرير يافته اند. از جمله شرح ابراهيم بن على بن محمد السلمى المصرى/ محمد ابن محمود الاملى و ... شكل و سجع مهر: داراى مهرى به سجع «غلام شاه دين صدرالشريعه» در ص 251. و تكرار نقش مهر «دكتر امير عباس جلالى» در تعدادى از صفحات. نسخه بررسى شده. شيرازه نسخه گسيخته است جلد مصدوم، بخشهاى آغازين كتاب نونويس است.؛ واقف: امير عباس جلالى خراسانى (اهدايى)، تاريخ وقف:؛ كاغذ: سمرقندى، جلد: الحاقى، مقوايى رويه تيماج سوخت ضربى، طرح لچك ترنج، اندرون تيماج لچك ترنج معرق مصدوم و الحاقى دوره صفويه، تعداد صفحات: 1014 صفحه، 37 سطر، اندازه: 180* 273 سم [رايانه ملى:- 1661] 7028. تهران؛ دائره المعارف بزرگ اسلامى؛ شماره نسخه: 525 آغاز نسخه: بسمله ... ان اولى ما افتتح به خطاب و اخرى ما ابتدى به كتاب حمدالله المنعم ... اما بعد، فان احوج خلق الله اليه، محمود بن مسعود الشيرازى ... يقول ...؛ انجام نسخه: ... فكلما اجتمع فيه شىء اندفع الى الخارج. تم الجزء الاول من هذا الكتاب على يد ... نسخه در دست با ديباچه اى است ارزشمند كه شارح در آن به آموزشها و استادان خود و چگونگى شرح و مآخذ پرداخته است و در آن تاريخ آغاز به كار را 682 آورده است، درحالى كه حاجى خليفه تاريخ انجام را 674 ق نوشته است (1312/ 2)؛ خط: نسخ كهن، كاتب: اربلى، عبدالعامر بن عبدالمحسن، تا: يكشنبه 26 شوال 717 ق، جا: بغداد؛ عنوان و نشان به شنگرف، عبارتهاى متن به سرخى، نسخه مصحح و محشى با نشان حسنعلى (يا حسنقلى)، با يادداشت تملك محمد بن حاج محمد حسن قزوينى در شيراز و نشان مهر بيضى او «عبده محمد بن محمد حسن» (برگ 1 ر)، با يادداشت زايش مسيح در 1296 ق و يادداشت سلطانى كه اين تاريخ زايش مسيح (مشار الدوله بزرگ شيرازى) به خامه پدرش حكيم باشى معروف است. شمث 78522؛ كاغذ: ترمه ضخيم نخودى تيره، جلد: تيماج دو رنگ زرد و مشكى، تعداد صفحات: 268 برگ، 25 س 17/ 5* 12 سطر، اندازه: 26* 5/ 18 سم [دائره المعارف بزرگ: ف: 1- 155] 7029. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4294 مجلد نخستين شرح كليات قانون است،؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: جمادى الثانى 725 ق؛ متن درشت، سه برگ نخستين نونويس، با يادداشت تملك ارشد بن يحيى و ابوالقاسم بن مسيح الله حسينى در 981، و محمد محسن موسوى طبيب در 1234،؛ كاغذ: دولت آبادى، جلد: ميشن سرخ، تعداد صفحات: 270 برگ، 28 سطر، اندازه: 5/ 16* 7/ 23 سم [ملك- ف: 1- 88] 7030. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 1177 ج 1؛ خط: نسخ، كاتب: ركن الدين جرجانى، محمد بن على، تا: روز 22 رجب 727 ق، جا: نجف اشرف؛ مقابله شده، 13 ص از آغاز نونويس، عنوان و نشان شنگرف، عرض دارد در ع 2/ 1162، با مهر احمد و عرض ديگر در ع 2/ 1160، با مهر به سجع «المتوكل على الغنى سيد .. الحسينى» با تملك جمال الدين محمد ابن حسين الخوانسارى، با مهرهاى رفيع و محمد طاهر، آغاز تا «المبحث الخامس عشر فى تقسيم الاعضاء». (17478)؛ كاغذ: سفيد دولت آبادى، جلد: تيماج مشكى ضربى و مقوايى زركوب با لولا، تعداد صفحات: 308 برگ، 22 سطر، 12* 19 سطر، اندازه: 16* 23 سم [سنا: ف: 2- 156] 7031. شيراز؛ خانقاه احمديه؛ شماره نسخه: 397 آغاز نسخه: ان اوّل ما افتتح به خطاب و احرى ما ابتداى به كتاب حمدالله المنعم ... قال الشيخ بسمله، الحمد لله حمداً يستحقه بعلو شانه ... يعنى بالقوانين الكليه كليات تحتها.؛ انجام نسخه: فضرر الماء البارد بذلك الظاهر و الله اعلم بالصواب آخر المجلد الثالث و يتلوه فى المجلد الرابع قال الشيخ الجمله الثانيه فى تعذيه سبب للعوارض البدنيه فرع من تعليقه ليله رابع عشر شهر الشوال منه اثنين و ثلثين و سبعمائه الهلالى بقاء مخدومى سلطان الحكما نور الحق والدى حكيم قدس روحه محمد بن محمد الطبامى الطبيب. خط: نسخ خفى، بى كاتب، تا: 731 ق؛ عبارت متن قانون به سرنج، نسخه رطوبت رسيده، ظهر برگ اول داراى تملك محمدطاهر حسينى به سال 1139 ق. برخى اوراق معلق به حاشيه بهاءالدين محمد.؛ واقف: على غياثى، تاريخ وقف: 27 رجب 1379؛ كاغذ: نخودى آهار مهره، جلد: تيماج خرمايى، تعداد صفحات: 234 برگ، 39 سطر سطر، اندازه: 17* 5/ 28 سم [خانقاه احمدى:- 440] 7032. مدينه؛ عارف حكمت؛ شماره نسخه: 27 غ م خط: نسخ، بى كاتب، تا: 733 ق؛ [نشريه: 5- 503] 7033. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 1061 ط آغاز نسخه: بسمله ان اولى ما افتتح به خطاب و احرى ما ابتدىء به الكتاب حمدالله المنعم بحيوه النفوس ...؛ انجام نسخه: ... لانهما قريبان من مخرج الانفال و الانفصالات فكلما اجتمع فيه شىء اندفع الى خارج. خط: نسخ كهن، كاتب: قيصرى، عبدالله، تا: 26 ذى الحجه 747 ق؛ نسخه جاى سخن مشتمل بر مجلد اول از كتاب است. بر پشت برگ آغاز يادداشت هاى متفرقه اى است از جمله چند سطر در شرح حال مؤلف كه تقريبا امحاء شده و نيز تملك محمد بن جليل طهرانى مورخ 1252 ه- در هامش برخى صفحات تعليقاتى است با امضاى لمحرره. برگ پايان وصالى شده و بر همان قطعه الصاق شده تعليقه اى ديده مى شود.؛ كاغذ: سمرقندى، جلد: تيماج مشكى فرسوده با ترنج و عطف و حاشيه تيماجى قرمز، تعداد صفحات: 323 برگ، 25 سطر سطر، قطع: وزيرى، اندازه: 5/ 15* 23 سم [شورا: ف: 24/ 2- 123] 7034. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 6304 مجلد 2 از كتاب.؛ كاتب: عتايقى، عبدالرحمن بن محمد، تا: 749 ق، جا: نجف اشرف؛ نسخه ايست بخط (نزديك به نستعليق) كاتب در پايان رقم خود در نسخه گويد «و يتلوه فى المجلد الثالث قوله قال رحمه الله الفصل السادس عشر فى تفرق الاتصال» در كنار برخى از صفحات نشان تصحيح و در بيشتر برگها اثر رطوبت كهن ديده ميشود عناوين و متن قانون شنگرف. 410 برگ، شماره ثبت قديم: 64907 جديد: 11070؛ كاغذ: چينى ضخيم شكرى، جلد: مشمع مشكى چهار خانه با عطف و گوشه تيماج مشكى، تعداد صفحات: 819 صفحه، 23 سطر سطر، قطع: وزيرى، اندازه: 5/ 16* 23 سم [شورا: ف: 19- 285] 7035. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4297 خط: نسخ، بى كاتب، تا: 743- 749 ق؛ عنوان و متن شنگرف، در دو بخش: 1- از «الجمله الثانيه من التعليم الثالث من الفن الثانى» تا «المبحث الثالث فى مضار التخمه» نوشته عبدالله قيصرى در ذى قعده 749، زين العرب در اينجا مى گويد كه سخنان قطب شيرازى در اينجا بپايان رسيده و به مجلد پنجم پرداخته است، زيرا كه شرح مسيحى را در دست نداشته بوده. 2- بخش دوم مجلد پنجم است از «الفصل التاسع فى احوال الادويه المسهله» تا پايان، نوشته احمد بن احمد بن محمود بن احمد بن محمد كتابى مسايلى در 9 رمضان 743. شرف الدين عبدانواحد ابن ابى الخير امين الملك «اندومه» آن را به يوسف بن علم الدين ابراهيم شويكى در 765 اهدا كرده است، با يادداشت خريدارى همين يوسف از همان شرف الدين در 18 جمادى الاول 766، با يادداشت تملك مصطفى بن عبادالله بن الياس بن شيخ محمد در 965 و احمد بن سليمان طبيب موسوى و محمد محسن طبيب پسر معزالدين محمد طبيب موسوى، انتقالى ابراهيم بن فرج الله بن عبدالكافى كازرونى و محمد باقر حسينى در 1341 (بنگريد به ش 4471)،؛ كاغذ: دولت آبادى، جلد: ميشن سياه ضربى، تعداد صفحات: 474 برگ، 23 سطر، اندازه: 8/ 16* 24 سم [ملك- ف:- 88] 7036. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4520 خط: نسخ، بى كاتب، تا: 11 ذى قعده 750 ق؛ عنوان و نشان شنگرف، مجلد دوم با يادداشت جمال الدين متطبب فرزند علم الدين متطبب شويكى، با گواهى احمد بن ابى الحسن بن حسن در رمضان 766، داراى يادداشت تملك ابراهيم بن فرج الله بن عبدالكافى كازرونى و مصطفى بن عبدالله بن الياس بن شيخ محمد در 965 و محمد محسن موسوى طبيب در 1234 و ابوالقاسم نايينى (بنگريد به ش 4297)،؛ كاغذ: ترمه، جلد: ميشن زرد سير، تعداد صفحات: 407 برگ، 25 سطر، اندازه: 7/ 17* 2/ 25 سم [ملك- ف: 1- 89] 7037. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4540 خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 8؛ متن شنگرف، با يادداشت تملك صدر الاطباء، مجلد يكم و دوم كه با يك برگ از مجلد سوم نونويس سده 14 است، رويهم سه مجلد،؛ كاغذ: دولت آبادى، جلد: ميشن آلبالويى سير مغزى دار، تعداد صفحات: 342 برگ، 27 سطر، اندازه: 4/ 21* 5/ 28 سم [ملك- ف: 1- 89] 7038. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4566 مجلد دوم است تا جزو 38 آن،؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: آغازقرن 8؛ متن شنگرف، نوشته شده براى خزانه الكتب جلال الدين سويد الخزانجى (ترنج زر و لاجورد ص ع)، با پيشانى در ص 1، برگ آخر نونويس،؛ كاغذ: دولت آبادى، جلد: ميشن آلبالويى، تعداد صفحات: 383 برگ، 32 سطر، اندازه: 24* 32 سم [ملك- ف: 1- 89] 7039. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 4/ 5176 بى كاتب، تا: قرن 8؛ [شورا: ف: 15- 315] 7040. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 453 اين نسخه گزارش شيرازى است بر فن 1 كتاب 1 كليات قانون چنين است؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: با تاريخ 800 ق؛ خط نسخ و عنوانها بشنگرف درجدول شنگرف و برخى جاها تعليق و نسخه بدلها در كنار برگها ميباشد. برگ 95 الف سفيد است. در گ 1 الف تاريخهاى 800 و 896 از دارندگان نسخه ديده ميشود. لطفعلى بن محمد كاظم تبريزى در 1310 و حكيم صديق گيلانى دارنده نسخه بوده اند. در گ 194 الف تاريخ مهر 1148 با مهرى هست. در صفحه عنوان (گ 1 الف) تاريخ 759 زير عنوان نوشته شده. اندازه: 5/ 18* 28 و 5/ 11* 21؛ جلد: تيماج مقوائى سرخ ضربى، تعداد صفحات: 114 برگ، 21 سطر سطر [دانشگاه تهران: ف: 4- 726] 7041. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 3904 خط: نسخ ريز، كاتب: خيرى انصارى، محمد بن محمد، تا: 889 ق؛ داراى يك سرلوحه كهن در ص 1 و جدول به قلم آب طلا و لاجورد در تمام صفحات است. بر پشت نخستين برگ نسخه نوشته ها و تملكهايى است از نجفقلى بيك ناظر مورخ 1090 با مهرى مربع و كوچك به نقش «نجفقلى بيك» و تملك فرزند نجفقلى بيك» و تملك فرزند نجفقلى بيك لطفعلى و تملك محمد رضى بن محمد شفيع مورخ 1092 و تملك كاظم بن محمد رضى ملك الاطباء و چند تملك و يادداشت نيز سياه شده است يكى از تملكها چنين آمده است: «اين كتاب .. از كتب جد كمترين حكيم قاضى كامل روحانى حكيم سلمان شيرازى موسوى بوده ... انا العبد ... مير على شير الموسوى». حاشيه جلد اول و آخر مندرس است و حاشيه برگ 2 وصالى و پارگى دارد. عناوين و عبارات متن (قانون) شنگرف است. شماره ثبت قديم: 25897 جديد: 9383 تنكابنى: 129؛ كاغذ: خان بالغ شكرى، جلد: تيماجى، تعداد صفحات: 815 صفحه، 29 سطر، قطع: خشتى، اندازه: 5/ 15* 5/ 22 سم [شورا: ف: 10- 1929] 7042. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 9106 فن سوم در امراضى است كه مخصوص بعضوى نيست.؛ خط: نسخ و نستعليق، بى كاتب، تا: دوشنبه هفدهم صفر 892 ق؛ عناوين و نشانيهاى متن شنگرف، صفحه ها مجدول به زر و مشكى و لاجورد، حواشى برگها رطوبت ديده و فرسوده است.؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 365 برگ، 25 سطر، اندازه: 23* 14 سم [مرعشى: ف: 23- 252] 7043. تهران؛ علوم پزشكى؛ شماره نسخه: 147 آغاز نسخه: فيها فيما تقدم و بلباساس؟ ان حركتها من المرض و القوه المدبره للبدن ...؛ انجام نسخه: و نعم الوكيل منعم المولى و نعم النصير غفرانك يا رب و اليك المصير. خط: تحريرى، بى كاتب، تا: سده 8 و 9 قرن 9، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ در حدود هشت فصل و نيم، غالب صفحات كتاب وصالى شده است.؛ تعداد صفحات: 671 صفحه، 23 سطر، اندازه: 30* 22 سم [نشريه: 3- 367] 7044. قم؛ آستانه معصوميه؛ شماره نسخه: 1/ 619 آغاز نسخه: نسخه: المجلد الثالث من شرح كليات القانون تاليف احوج خلق الله اليه محمود بن مسعود الشيرازى ختم الله له بالحسنى قال الشيخ رحمه الله: الجمله الثانيه فى تعديه ... غرض الشيخ فى هذه ...؛ نسخه حاضر قسمت اول از جلد سوم مى باشد؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 9؛ تملكى ديده مى شود، رساله اول در حواشى تصحيح شده است و حواشى دارد از مؤلف.؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 47 برگ، 1 پ- 48 پ، 25 سطر 17* 10 سطر، اندازه: 25* 19 سم [حضرت معصومه: ف: 2- 247] 7045. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4471 از يك صفحه پيش از مجلد سوم (تعليم ششم) آغاز مى شود و مى رسد به آغاز مبحث نبض و بانجام مى رسد؛ خط: نسخ و تعليق، بى كاتب، تا: قرن 9، جا:؛ افتادگيها: آغاز وانجام؛ عنوان و متن شنگرف، آغاز و انجام افتاده،؛ كاغذ: دولت آبادى، جلد: ميشن سياه نو، تعداد صفحات: 326 برگ، 29 سطر، اندازه: 5/ 17* 5/ 23 سم [ملك- ف: 1- 88] 7046. تهران؛ مهدوى، اصغر (دكتر)؛ شماره نسخه: 441 خط: نسخ، بى كاتب، تا: سده 9 و 10 قرن 9؛ متن شنگرف، دو صفحه آغاز نونويس.؛ [نشريه: 2- 145] 7047. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 1331 آغاز نسخه: بسمله، قال رحمه الله التعليم السادس ...؛ انجام نسخه: الاولى من التعليم الثالث من الفن الثانى. اين نسخه حاوى شرح جلد اول و ثانى و ثالث از كتاب قانون بو على است.؛ خط: نسخ كهن، بى كاتب، تا: محتملًاقرن 9؛ نسخ قديم، سرفصلها با مركب قرمز، متن با مركب مشكى. 341/ م؛ كاغذ: بخارائى، جلد: تيماج عنابى، مقوائى، ساده. جلد نو، 165* 250، تعداد صفحات: 254 برگ، 33 سطر كامل سطر، اندازه: 115* 185 سم [ملى ايران: ف: 9- 325] 7048. اصفهان؛ عمومى اصفهان (فرهنگ سابق)؛ شماره نسخه: 3324 آغاز نسخه: بسم الله ... الحمدلله حمداً يستحقه بعلو شانه و سبوغ احسانه يعنى با القوانين الكليه، كليات تحتها كليات اذا القانون الكلى عند الاطباء ... و كلى يندرج كا الغب ...؛ انجام نسخه: موجود و انما يمكن ذلك بممازجه جسم حار خفيف و هو النار و الهوى و لو اقتصر فى ذلك على النار لافرط اليبس. اين نسخه قسمتى از جلد اول است كه از آخر نيز مقدارى افتادگى دارد.؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 9؛ كاغذ: سمرقندى، جلد: مقوائى، تعداد صفحات: 70 صفحه، 35 سطر 17* 23 سطر، اندازه: 21* 32 سم [عمومى اصفهان (فرهنگ سابق): ف: 1- 198] 7049. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 811 آغاز نسخه: رب أنعمت فزد، ان اولى ما افتتح به خطاب و احرى ما ابتدى ء به كتاب حمد الله تعالى المنعم بحياه النفوس؛ انجام نسخه: نسخه: لانهما قريبان من مخرج الاثفال و الفضلات فكلما اجتمع فيه شىء اندفع الى خارج، تم التعليم الرابع ... نسخه حاضر از اول كتاب شروع ميشود و تا پايان تعليم چهارم را دارد، و گويا برگهائى از جاهاى مختلف افتاده است.؛ خط: نسخ نازيبا، بى كاتب، تا: با تاريخ 949 ق؛ متن و عناوين و نشانيها شنگرف، درحاشيه تصحيح شده، نسخه فرسوده و موريانه خورده ولى قديم و بسيار نفيس، روى برگ اول تملكى است بى نام كه مالك كتاب را درشاه آباد هند هنگامى كه با وزير شجاع الدوله بدانجا سفر كرده بود خريده است، و روى همين برگ يادداشتهاى مختلفى است كه يكى از آنها بتاريخ 949 ميباشد،؛ جلد: مقوائى عطف تيماج زرد.، تعداد صفحات: 303 برگ، 25 سطر، اندازه: 25* 5/ 17 سم [مرعشى: ف: 3- 10] 7050. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 493 آغاز نسخه: ان اولى ما افتتح به خطاب و احرى ما ابتدى، به كتاب حمدلله تعالى المنعم بحيوه النفوس و صحه الاجسام؛ اين نسخه شامل دو قسمت است، قسمت اول محتوى پنج مجلد كه در 994 نوشته شده، قسمت دوم از فصل نهم در احوال ادويه مسهله شروع و در شرح فن رابع از كتاب اول بپايان رسيده (997)، آخرين جمله مشروح متن قانون اين است: «وليكن هذا القدر من كلامنا فى الاصول الكليه لصناعه الطب كافياً و لناخذ فى تصنيف كتابنا فى الادويه المفرده» در اينجا كتاب اول از كتب القانون و شرح آن تمام ميشود. از قرارى كه در مقاله اختتاميه بنظر ميرسد شرح قطب شيرازى از كليات قانون تجاوز نميكند و اين است عين عبارت مؤلف: «و هذا آخر شرح الكليات و الحمدلله ملهم الصواب على ما يسر لنا من حل مشكلات هذا الكتاب»؛ خط: نسخ ريز، بى كاتب، تا: 994 ق؛ داراى يك سر لوح، مجدول، شماره (3830)؛ تعداد صفحات: 469 برگ، 32 سطر، قطع: رحلى، اندازه: 5/ 31* 20 سم [شورا: ف: 2- 288] 7051. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 1275 آغاز نسخه: قال رحمه الله الفن الثالث من الكتاب الاول .. أما ذكر سبب الصحه و المرض فى أول الكلام فى حفظ الصحه فوجهه ظاهر.؛ انجام نسخه: افتاده: و احياء العلوم التى رمقها قليل و ينضحها ضئيل و انصارها معدومون و اهلها محرومون و الله يعز شخصها .. خط: نسخ نازيبا، بى كاتب، تا: با تاريخ 996 ق، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ نسخه حاضر از فن ثالث شروع ميشود و به آخر كتاب پايان مى يابد و در آخر وصاياى طبى فراوانى آورده است كه بكار طبيبان آيد. در آغاز اين نسخه شرح را نسبت به علامه داده ولى در اين نسبت شك داريم. نسخه قديم و نفيس، متن با شنگرف نوشته شده و در حاشيه تصحيح شده است، در صفحه پايان مبحث پنجم تملك نورالله ابن خليل الله طبيب بتاريخ رجب ديده ميشود، و در صفحه بعد از آن تملك فتح الله بن فخر الدين طبيب شيرازى و ابوالقاسم بن عبدالله ابن قاسم بن عبدالله بن قاسم بن فضل الله بن نور الله بن نورالله طبيب موسوى بتاريخ چهارشنبه 21 شوال 996 در شيراز ديده ميشود.؛ جلد: تيماج مشكى، تعداد صفحات: 227 برگ، مختلف سطر، اندازه: 24* 16 سم [مرعشى: ف: 4- 77] 7052. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 5288 آغاز نسخه: دفتر ثالث از شرح كليات: فهرس مجلد الثالث ... بسمله. قال التعليم الثانى جملتان الاولى فى الاشياء التى يحدث عن سبب الاسباب العاميه، و هى تسعه عشر فصلا. الفصل الاول قول كلى فى الاسباب، و فى اكثر النسخ الفصل من الجمله الاولى من التعليم الثانى ...؛ انجام نسخه: الحق فى كل مقام بتوفيق الله تعالى، و الحمدلله رب العالمين خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 10؛ متن و عنوان شنگرف (تنها جلد سوم است). (شماره دفتر: 62439)؛ كاغذ: سپاهانى، جلد: تيماج قهوه يى، تعداد صفحات:، 31 سطر 12* 20 سطر، اندازه: 17* 5/ 25 سم [شورا: ف: 16- 211] 7053. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 18 (از مبحث بحران تا پايان مجلد سوم)؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: سده 9 وقرن 10؛ عنوان و متن شنگرف، با تملك و مهر مرتضى قلى نورى شهير به حاج حكيم باشى در 1290 با مهر اعتماد الاطبائى همو (2256)؛ كاغذ: سفيد، جلد: تيماج ترياكى و مقوايى نو.، تعداد صفحات: 148 برگ، 31 سطر 16* 23 سطر، اندازه: 22* 30 سم [سنا: ف: 1- 9] 7054. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 4456 آغاز نسخه: رب أنعمت فزد، ان اولى ما افتتح به خطاب و احرى ما ابتدى ء به كتاب حمد الله تعالى المنعم بحياه النفوس؛ انجام نسخه: لا نهما قريبان من مخرج الاثفال و الفضلات فكلما اجتمع فيه شى ء اندفع الى خارج، تم التعليم الرابع ... جلد اول كتاب است.؛ خط: نستعليق، بى كاتب، تا: شايدقرن 10؛ نسخه قديم و شايد از سده دهم، متن شنگرف، در حاشيه تصحيح شده است، قبل از كتاب چند برگ داراى ياد داشت و فهرست موضوعات و تملكى بدون نام با مهر بيضوى «المتوكل على الله الغنى عبده محمد على» ديده ميشود.؛ جلد: تيماج قهوه اى بدون مقوا، تعداد صفحات: 170 برگ، 29 سطر، اندازه: 24* 16 سم [مرعشى: ف: 12- 46] 7055. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5196 آغاز نسخه: بسمله ان اولى ما افتتح به خطاب و احرى ما ابتدى به كتاب حمدالله المنعم بحيوه النقوس.؛ انجام نسخه: و ماده بارده فتضر الماء البارد و ذلك ظاهر، تم. خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 10؛ عناوين در حاشيه به شنگرف.؛ واقف: رضا نائينى، تاريخ وقف: مرداد ماه 1311؛ كاغذ: نخودى، جلد: تيماج ضربى دورو سجاف چرم، تعداد صفحات: 515 برگ، 25 سطر، اندازه: 20* 29 سم [آستان قدس- ف: 19- 308] 7056. تهران؛ انجمن آثار و مفاخر فرهنگى؛ شماره نسخه: 43 آغاز نسخه: آغاز نسخه: بسمله: ان اولى ما افتتح ... كتاب حمدالله المنعم ...؛ انجام نسخه: پايان نسخه: على ما اوردو ان ورد شىء ... الحق فى مقام بتوفيقه تعالى. در اين نسخه كه قانون بوعلى شرح مى شود عبارات متن قانون با مركب قرمز مى آيد و سپس آن عبارات شرح مى گردد. نسخه از ابتداى كتاب قانون با مركب قرمز مى آيد و سپس آن عبارات شرح مى گردد. نسخه از ابتداى كتاب قانون تا مطالب «نبض و بول از علامات كليه» را حاوى است.؛ خط: نسخ ريز، بى كاتب، تا: قرن 10؛ عبارات متن قانون با مركب قرمز، همه صفحات موريانه خورده به وجهى كه نسخه از حيز انتفاع افتاده، محتملًا قرن دهم ه-. ق. صفحات جدا شده از جلد و بدون صحافى.؛ كاغذ: هندى، جلد: مقوايى، تيماج مشكى، جدا شده از نسخه، موريانه خورده، با ترنج و نيم ترنج 150* 230، تعداد صفحات: 568 صفحه، 39 سطر كامل سطر، اندازه: 120* 180 سم [انجمن آثار- ف:- 233] 7057. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 850 ط آغاز نسخه: فى الطب على ما قاله المسيحى لان الدخول ممنوع لكون الاحوال ..؛ انجام نسخه: فكلما اجتمع فيه شىء اندفع الى خارج خط: نسخ و نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 10، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ بر پشت برگ الحاقى آغاز نسخه يادداشتى است كه نام كتاب و مولف را به قلم نسخ نوشته است. عناوين به شنگرف.؛ كاغذ: شكرى رنگ، جلد: تيماج قرمز با جدول و حاشيه منگنه.، تعداد صفحات: 260 برگ، 23 سطر، اندازه: 13* 22 سم [شورا: ف: 24/ 2- 45] 7058. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 6303 اين نسخه مجلد يكم است از اين كتاب.؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 10؛ (بدون رقم و تاريخ) تمام صفحات (بشيوه كهن) با يك يا چند سطر كوتاه پايان يافته در حواشى علائم تصحيح و مقابله و نيز اثر رطوبت ديرين ديده ميشود. كنار چند برگ اول و برگ آخر وصالى جديد دارد. عناوين و عبارات متن شنگرف. پايان نسخه (دنباله شرح تعليم 5): فكلما اجتمع فيه شى اندفع الى خارج تم المجلد الاول من هذا الشرح. شماره ثبت قديم: 64909 جديد: 11072؛ كاغذ: تركى شكرى ضخيم، جلد: تيماجى مشكى رباعيات حاشيه عطف، تعداد صفحات: 337 صفحه، 27 سطر سطر، قطع: وزيرى، اندازه: 17* 5/ 23 سم [شورا: ف: 19- 285] 7059. اصفهان؛ عمومى اصفهان (فرهنگ سابق)؛ شماره نسخه: 3241 آغاز نسخه: آغاز كتاب: من الكتاب الاول فصل و خمسه تعاليم الفصل فى سبب الصحه و المرض و ضروره الموت اما ذكر سبب الصحه و المرض فى اول الكلام فى حفظ الصحه فوجهه ظاهر و ذلك لان حفظ الصحه ... انجام جلد چهارم و آغاز جلد پنجم: المبحث السادس فى مضار التخمه قال رحمه الله و لاشى اضر من التخمه و فى كثير من النسخ و لاشر من التخمه هذا آخر مجلد الرابع و يتلوه المجلد الخامس و هاهوذا بسم الله الرحمن الرحيم المجلد الخامس من شرح كليات القانون تأليف احوج خلق اله اليه محمود بن مسعود الشيرازى ختم اله با الحسنى قال الشيخ رحمه اله الفصل التاسع فى احوال الادويه المسهله قال القرشى الفاط هذا الفصل ظاهره و قدراينا ان نؤخر بسط الكلام فى تحقيق مباحثه الى كلامنا فى شرح الكتاب الثانى فى الادويه المفرده و انا اقول ...؛ انجام نسخه: فليكن هذا القدر من كلا منا المختصر فى الاصول الكليه بصناعه الطب كافياً و لناخذ فى تصنيف كتابنا فى الادويه المفرده و لنقتد بالشيخ و نختم الشرح بوصايانا كما ختم الشيخ المتن بوصيه منها ما ذكر صاعد بن الحسن المتطب فى التشويق الطبى و هو ان من صفات الطبيب ان تكون معتدلا ... (و پس از 27 صفحه در وصاياى مختلف) چنين پايان مييابد. و يستحيل حصول الريح المقصود مع فوات راس المال و نقصانه. (جلد چهارم و پنجم)؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 10، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ آخر كتاب مقدار كمى افتادگى دارد.؛ كاغذ: اصفهانى، جلد: مقوائى، تعداد صفحات: 463 صفحه، 21 سطر 11* 17 سطر، اندازه: 18* 24 سم [عمومى اصفهان (فرهنگ سابق): ف: 1- 201] 7060. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 6332 از مجلد دوم تا پايان شرح جمله يكم.؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 10؛ نسخ سده 10 و كامل شده در سده 12، متن شنگرف.؛ كاغذ: سمرقندى، جلد: تيماج گلى زركوب ضربى ترنجى، عطف و گرد و درون مشكى مقوايى، تعداد صفحات: 262 برگ، 31 س 12* 21 سطر، قطع: رحلى، اندازه: 18* 29 سم [دانشگاه تهران: ف: 16- 244] 7061. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4529 مجلد 1 و 2 است،؛ خط: نستعليق، بى كاتب، تا: ربيع الثانى 1012 ق؛ (پايان ج 1)، عنوان و متن شنگف، جدول زرين، با چند مهر تملك،؛ كاغذ: ترمه، جلد: ساغرى سياه، تعداد صفحات: 485 برگ، 27 سطر، اندازه: 3/ 16* 1/ 25 سم [ملك- ف: 1- 89] 7062. شيراز؛ علامه طباطبائى (كتابخانه)؛ شماره نسخه: 1466 آغاز نسخه: ان اولى ما افتتح به خطاب و اخرى ما ابتدى به كتاب حمدالله المنعم؛ خط: نسخ، كاتب: حسينى حسابى، حسين بن محمد، تا: 19 ربيع الاول 1014 ق؛ كتابت جلد دوم: 19 ربيع الاول 1014، كتابت جلد پنجم: 16 محرم 1062، محمد مومن جربادقانى، عناوين شنگرف. صفحات مجدول. با سرلوح مذهب.؛ تعداد صفحات: 736 برگ،، اندازه: 5/ 31* 5/ 20 سم [نسخه پژوهى: 2- 124] 7063. يزد؛ وزيرى؛ شماره نسخه: 381 آغاز نسخه: بسمله رب يسر و تمم بالخير و ما توفيقى الا بالله العلى العظيم و الصلوه و السلام على خير خلقه محمد الكريم ... المجلد الثالث من شرح كليات القانون.؛ انجام نسخه: لعله يجد مخرجاً صالحاً لودقق النظر و منهجاً لولا حظ المقصد المعتبر فلنختم الكتاب هيهنا ... انه ولى كل خير و فاعله و حسبنا و نعم الوكيل نعم المولى و نعم النصير. خط: نستعليق، كاتب: استرآبادى، زين العابدين بن شاه محمد، تا: 1014 ق؛ عناوين و نشان شنگرف، متن در جدول زر و لاجورد، مهر تملك «مرتضى بن محمد على» دارد؛ كاغذ: دولت آبادى، جلد: مقوايى تيماج مشكى ضربى زرين، تعداد صفحات: 532 برگ، 23 س 9* 17 سطر، اندازه: 16* 25 سم [وزيرى يزد: ف: 1- 349] 7064. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 3771 جلد اول كتاب است.؛ خط: نسخ نازيبا، بى كاتب، تا: با تاريخ 1055 ق؛ نسخه قديم و نفيس، متن شنگرف، در حاشيه تصحيح شده است، روى برگ اول چند يادداشت و تملك محمد شريف مازندرانى بتاريخ 1055 در اصفهان و محمد امين طبيب بن ابوالقاسم بتاريخ ذى الحجه 1103 ديده ميشود؛ جلد: دو رو قهوه اى ضربى، تعداد صفحات: 257 برگ، 27 سطر، اندازه: 22* 18 سم [مرعشى: ف: 10- 159] 7065. تهران؛ سپهسالار (شهيد مطهرى)؛ شماره نسخه: 845 آغاز نسخه: ان اولى ما افتتح به خطاب و احرى ما ابتدبه كتاب؛ حمدالله المنعم بحياه النفوس و صحه الاجسام ...؛ انجام نسخه: و تلقينا و اياكم الكرامه و السرور، انه ولى كل خير و فاعله و هو حسبنا و نعم الوكيل، نعم المولى و نعم النصير. و كان على اصل المؤلف قدس ... ما هذه صورته: اتفق الفراغ من تأليفه اول ليله من شهر ... رجب عمت ميامنه من شهور سنه عشر و سبعمائه ... كذا من تحريره فانه نسخه السواد و الحمدلله على اكماله حمداً ... خط: نستعليق، بى كاتب، تا: پايان ذيحجه 1058 ق؛ از روى نسخه اى كه در 11 جمادى الثانى 721 ق. تا 28 جمادى الثانى 722 ق. نوشته شده بود، استناخ شده است. عنوانها شنگرف. يك سرلوح كوچك در آغاز نسخه هست.؛ كاغذ: سپاهانى، جلد: مشكى زركوب. درون تيماج سرخ ساده، تعداد صفحات: 582 برگ، 33 سطر، اندازه: 19* 29 سم [سپهسالار: ف: 3- 364] 7066. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 4723 آغاز نسخه: بسمله. ان اولى ما افتتح به خطاب و اخرى ما ابتدء به كتاب حمدالله المنعم بحياه النفوس و صحه الاجسام ... اما بعد فان احوج خلق الله اليه محمود بن مسعود الشيرازى ...؛ انجام نسخه: و الا كانت حركه الروح فيه الداخل اولا فاولا دفعه فمنه يظهران الحركه فى الفزع و الحمدلله اتيانه الى هنا بمنه و توفيقه و لطفه و تأييد كتبه الفقير ... عبدالله الكازرونى و كان ذلك فى سابع شهر صفر ختم بالخير و الظفر بدار العلم شيراز سنه 1090. خط: نسخ خوش، كاتب: كازرونى، عبدالله، تا: 7 صفر 1090 ق، جا: شيراز؛ هر دو جلد كتاب و كامل است عنوان و نشان در جلد يكم شنگرف، برخى از عنوانها در جلد دوم سفيد مانده است. برگهاى انجام وصالى شده است، يادداشت محمد شفيع بن بهاءالدين محمد حسينى. شماره دفتر: 64783؛ كاغذ: سپاهانى نازك، تعداد صفحات: 320 برگ، 33 سطر سطر [شورا: ف: 13- 105] 7067. شيراز؛ مير (دكتر)؛ شماره نسخه: 3 بى كاتب، تا: قرن 11؛ [نشريه: 5- 282] 7068. تهران؛ مدرسه مروى؛ شماره نسخه: 846 بى كاتب، تا: قرن 11؛، قطع: رقعى [مروى: ف:- 165] 7069. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 904 آغاز نسخه: بسمله و به نستعين ان اولى ما افتح به خطاب و احرى ما ابتداء به كتاب؛ انجام نسخه: و ماده بارده فضرر الماء البارد بذلك ظاهر و الله اعلم. تم الجزء الاول در اين نسخه از ابتداى قانون بوعلى تا آخر جزء اول آن آمده است؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: محتملًاقرن 11؛ روى پاره اى از عبارات با مركب قرمز و مشكى خط كشى شده، حواشى با مركب مشكى 103/ د؛ كاغذ: كشميرى، جلد: تيماج عنابى، مقوايى، حاشيه و عطف تيماج زرد، 200* 300، تعداد صفحات: 434 برگ، 30 سطركامل سطر، اندازه: 130* 210 سم [ملى ايران: ف: 8- 409] 7070. قزوين؛ مير حسينا قزوينى؛ شماره نسخه: 96 مجلد دوم و سوم؛ خط: نستعليق، بى كاتب، تا: سده 10 وقرن 11؛ [نشريه: 6- 340] 7071. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 6337 خط: نستعليق ريز، بى كاتب، تا: قرن 11، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ بى نقطه. متن شنگرف، جدول زر و لاجورد، عنوان شنگرف و لاجورد و زر، با حواشى محمد باقر موسوى، آغاز افتاده.؛ كاغذ: سپاهانى، جلد: تيماج مقوايى، تعداد صفحات: 463 برگ، 45 س 13* 21 سطر، قطع: وزيرى، اندازه: 18* 27 سم [دانشگاه تهران: ف: 16- 245] 7072. تهران؛ مدرسه مروى؛ شماره نسخه: 309 بخشى از آن است؛ بى كاتب، تا: قرن 11 وقرن 12؛ [مروى: ف:- 165] 7073. تهران؛ مدرسه مروى؛ شماره نسخه: 419 بخشى از آن است؛ بى كاتب، تا: قرن 11 وقرن 12؛ [مروى: ف:- 165] 7074. اكسفورد؛ كتابخانه كالج وادهان؛ شماره نسخه: 5 خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 11 وقرن 12؛ [نشريه: 11- 773] 7075. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 24481 آغاز نسخه: بسمله. ان اولى ما افتتح به خطاب و احرى ما ابتدءى به كتاب حمد الله المنعم بحيوه النفوس؛ انجام نسخه: او البقل و ظاهر لان ذلك يوجب تجره جرم ذلك العضو فيفرق خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 12، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ عناوين و خطوط روى عبارات متن به شنگرف؛ واقف: رهبرى (اهدايى)، تاريخ وقف: اسفند 1376؛ كاغذ: حنايى آهار مهره، بعضا وصالى شده، جلد: مقوا با عطف و گوشه پارچه، تعداد صفحات: 309 برگ، 20 سطر، اندازه: 17* 29 سم [اهدائى رهبر: 9- 309] 7076. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 31508 آغاز نسخه: بسمله. ان اولى ما افتتح به خطاب و احرى ما ابتدءى به كتاب حمد الله المنعم بحيوه النفوس؛ انجام نسخه: الحراره التى فيها شور و تشتغل و به قال اسحق نسخه ناقص الآخر و موجود آن از ابتدا تا فصل تاسع از مبحث «حميات» است.؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 12، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ عناوين و خطوط روى عبارت متن به شنگرف، معلق به حواشى، يادداشت متفرقه در ظهر برگ اول؛ واقف: رهبرى (اهدايى)، تاريخ وقف: بهمن 1383؛ كاغذ: حنايى آهار مهره لمينه شده، جلد: تيماج فرنگى مشكى با حاشيه منقش زركوب، تعداد صفحات: 287 برگ، 29 سطر، اندازه: 15* 5/ 27 سم [اهدائى رهبر: 9- 310] 7077. شيراز؛ مير (دكتر)؛ شماره نسخه: 3 بى كاتب، تا: رمضان 1249 ق؛ [نشريه: 5- 282] 7078. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 29016 آغاز نسخه: بسمله. المجلد الخامس من شرح كليات القانون لعلامه الشيرازى الفصل التاسع حوال فى الادويه ..؛ انجام نسخه: و يلقينا و اياكم الكرامه و السرور انه ولى كل خير و فاعله و هو حسبنا و نعم الوكيل نعم المولى و نعم النصير خط: نسخ، كاتب: عبدالرحيم، تا: 1261 ق؛ الواثق بالله محمد صادق. هو الوقف على الضمائر و بعد الحمد و الصلوه وقف موبد و حبس مخلد شرعى نمود علياجاه ... شهر ذى قعده الحرام سنه 1330.؛ واقف: محمد صادق، تاريخ وقف: ذى قعده الحرام سنه 1330؛ [رايانه آستان قدس: 4- 281] 7079. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 1/ 6035 خط: شكسته، نستعليق، كاتب: طبيب، محمود، تا: 1273 ق، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ نسخه حاضر ديباچه ندارد، ثبت قديم 3874؛ كاغذ: فرنگى سفيد، جلد: تيماجى زرد، تعداد صفحات:، 2- 304، 19 سطر، قطع: خشتى، اندازه: 6* 23 سم [شورا: ف: 19- 19] 7080. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 1/ 6035 آغاز نسخه: موجود: قوله مشتملا على القوانين الكليه و الجزئيه معنى القوانين الكليه كليات.؛ انجام نسخه: فذلك انما هو باراده من لايعتريه سهو و لا يعجزه و هو الخالق وحده. خط: شكسته نستعليق، كاتب: طبيب، محمود، تا: 1273 ق؛ نسخه حاضر ديباچه ندارد. برگ اول يادداشتى از ميرزا طاهر تنكابنى ديده ميشود.؛ كاغذ: فرنگى سفيد، جلد: تيماج زرد، تعداد صفحات:، 2- 304 دفتر، 19 سطر، قطع: خشتى، اندازه: 6* 23 سم [شورا: ف: 19- 19] 7081. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 4380- 100/ 22 آغاز نسخه: بسمله قال مولانا استاد العالم العلامه قطب الحق والدين ناصح الملوك والسلاطين رحمه الله عليه ورضوانه المجلد الرابع من شرح كليات القانون تاليف أحوج خلق الله محمود بن مسعود الشيرازى ختم الله له بالحسنى قال الشيخ؛ انجام نسخه: قال ره ولاشىء اضر من التخمه وفى كثير من النسخ ولاشر من التخمه تم المجلد الرابع ويتلوه المجلد الخامس فى شرح الفصل التاسع فى احوال الادويه المسهله. جلد چهارم ازجمله چهارم از تعليم سوم از فن ثانى دربول وبراز يامبحث سادى فى مفاز التخمه؛ خط: نسخ، كاتب: حسينى پشت مشهدى، محمد بن محمد حسين، تا: شنبه 19 ذيقعده الحرام 1283 ق؛ كاتب: سيد محمدبن مير محمد حسين حسينى پشت مشهد كاشانى؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 196 برگ، 25 سطر، اندازه: 17* 22 سم [گلپايگانى- ف: 5- 2469] 7082. تهران؛ مدرسه مروى؛ شماره نسخه: 736 بى كاتب، تا: قرن 13؛، قطع: خشتى [مروى: ف:- 165] 7083. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 3741- 71/ 19 آغاز نسخه: بسمله، الحمد لله حمداً يستحقه بعلوّ شأنه وسبوغ احسانه ... كتاباً مشتملًا على قوانينه الكليه والجزئيه نعنى بالقوانين الكليه كليات تحته كليات؛ انجام نسخه: واما الصداع البارد وهو ما سببه سوء مزاج ... قال الشيخ الجمله الثانيه فى تعديد سبب سبب للعوارض البدنيه خط: نستعليق، كاتب: شريف شيرازى، محمد بن محمد باقر، تا: دوشنبه 29 ربيع الاول 1317 ق؛ در حاشيه تصحيح شده ونسخه بدل وجود دارد؛ جلد: تيماج قهوه اى مجدول گرهى، تعداد صفحات: 532 برگ، مختلف سطر، اندازه: 15* 22 سم [گلپايگانى- ف: 5- 2470] 7084. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 1/ 4999 آغاز نسخه: بسمله. ان اولى ما افتح به خطاب و احرى ما ابتدء به كتاب حمد الله المنعم بحيوه النفوس و صحه الاجسام ... اما بعد فان احوج خلق الله تعالى اليه محمود بن مسعود الشيرازى ختم الله له بالحسنى يقول.؛ انجام نسخه: اذهو البحر الذى يغترف العلماء من مناره و الشمس الذى يستضىء الفضلاء من انواره ... فان هذا دعاء يشمل البرايا ديباجه شرح قانون؛ خط: نسخ، كاتب: عبرت نائينى، محمد على، تا: چهارشنبه 28 جمادى الاول 1354 ق؛ كاغذ: فرنگى، تعداد صفحات:، 1 پ- 8 پ، 17 س 15* 7 سطر، اندازه: 15* 23 سم [شورا: ف: 14- 290] 7085. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 3865 خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 14؛ (گويا با خط تنكابنى است) ص 1- 2 چليپاست. پايان نسخه: الى هنا كلامه و فيه نظرلانه قد ثبت (دنباله بحث دوم از شرح فصل 3 (تعليم اول) را كاتب ننوشته. شماره ثبت قديم: 26123 جديد: 7407 تنكابنى: 2؛ كاغذ: فرنگى الوان، جلد: تيماجى مشكى، تعداد صفحات: 58 صفحه، سطر، قطع: خشتى [شورا: ف: 10- 1896] 7086. تهران؛ خاكپور، اسدالله (خاندان)؛ شماره نسخه: 11 بى كاتب، بى تاريخ؛ [نشريه: 7- 567] 7087. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 15687 آغاز نسخه: بسملله و به نستعين. التعليم الثانى جملتان الاولى؛ انجام نسخه: الباقين فان شروحهم ناقصه مبشره و الله اعلم خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ؛ [رايانه آستان قدس:-] 7088. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 4870 آغاز نسخه: بسمله، رب كما أنعمت فزد. ان أولى ما أفتتح به خطاب و أحوى ما ابتدى به كتاب ... اما بعد، فان احوج خلق الله اليه ...؛ انجام نسخه: «فكلما اجتمع فيه شى اندفع الى خارج. نسخه در حاشيه تصحيح شده. نسخه حاضر حاوى ابتداى شرح تا آخر فصل اول از تعليم پنجم مى باشد.؛ خط: نسخ خفى خوش، بى كاتب، بى تاريخ؛ سرفصلها در حواشى با شنگرف. برگ 1 پ ممهور به مهر خشتى كوچك به سجع «... عبدالوهاب الحسينى» در برگ 1 مهر بيضوى كوچك به سجع «محمد رفيع بن عبدالوهاب الحسينى» داراى دو يادداشت تملك با نامهاى «نورالدين محمد الموسوى و حسين بن محمد الحسينى»؛ كاغذ: اصفهانى آهار مهره نخودى، جلد: مقوايى با روكش تيماج مشكى ساده، تعداد صفحات: 184 برگ، متغير بين 31 و 75 37* 175 سطر، اندازه: 125* 245 سم [رايانه ملى:- 2249] 7089. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5197 آغاز نسخه: الجمله الثانيه فى تحديد سبب؛ انجام نسخه: الوقت فلم ثبات الثانى الاختيار خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ [الفبائى آستان قدس:- 351] 7090. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 8953 آغاز نسخه: قال الشيخ الرضى عنه و ارضاه. بسمله الحمد لله حمد ايست حقه؛ انجام نسخه: طريق اللف و انشرر اجعا الى حفظه هيئته خط: شكسته نستعليق، بى كاتب، بى تاريخ؛ [الفبائى آستان قدس:- 351] 7091. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 15971 انتقالى از سازمان مدارك فرهنگى؛ بى كاتب، بى تاريخ؛، اندازه: 207* 291 سم [رايانه ملى:- 90] 7092. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 6241 آغاز نسخه: هذان التفسير ان فلابد من تفسير اعتدال الدواء بمعنى ثالث و اليه الاشاره بقوله و لكنا نعنى ...؛ انجام نسخه: و يحتمل ان يكون صنفين ان كان ان يكونا ناصنفين ان كان الاستواء و الاختلاف من عوارض الحركه على ما اشرنا اليه. تم. نسخه حاضر شامل جلد اول و دوم از تقسيمات شارح يعنى شرح و گزارش فن اول (تعريف و موضوعات علم طب) و فن دوم (اقسام امراض و اسباب و اعراض كليه) از كتاب اول قانون است. حواشى اوراق: نسخه در حاشيه تصحيح شده و نسخه بدل دارد.؛ خط: نسخ و تحريرى، بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ تزئينات متن: عناوين و نشانيها به سياهى و سرخى يا نانويس. نسخه بر چند خط نوشته شده است. فن ثانى از برگ 193 شروع شده است. در مطابقت با نسخه 5- 904 (904 ع) صفحات زيادى در آغاز افتادگى دارد و از اواسط مبحث تاسع (فى تحقيق معنى الاعتدال و الخروج) از تعليم ثالث فن اول (سطر 5 برگ 117) است. نسخه كامل اين شرح، كه كتابت از روى نسخه ى 722 ق. است با شماره ى (845) در كتابخانه ى سپه موجود است. نسخه بررسى شده، در آغاز حدود صد برگ افتادگى، بعضى عناوين نانويس، آسيب ديدگى وسيع، رطوبت ديدگى، پارگى لبه ها، لكه هاى قارچى و كپك، از هم گسيختگى شيرازه.؛ كاغذ: اصفهانى و فرنگى آهار مهره، تعداد صفحات: 310 برگ، 20- 30 سطر متغير ميان 115* 200 و 125* 210 سطر، اندازه: 200* 300 سم [رايانه ملى:- 1560] 7093. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4514 مجلد دوم و سوم است،؛ خط: تعليق، بى كاتب، بى تاريخ؛ متن و عنوان و نشان شنگرف،؛ كاغذ: دولت آبادى، جلد: ميشن آلبالويى نو، تعداد صفحات: 288 برگ، 27 سطر، اندازه: 16* 9/ 23 سم [ملك- ف: 1- 89] 7094. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 1614 نسخه حاضر جلد پنجم شرح و در ادويه مركبه است؛ خط: نستعليق، بى كاتب، بى تاريخ؛ نسخه قديم و نفيس، متن با شنگرف نشانى دارد؛ جلد: پارچه قهوه اى، تعداد صفحات: 80 برگ، 26 سطر، اندازه: 27* 15 سم [مرعشى: ف: 5- 16] 7095. همدان؛ دانشگاه بوعلى؛ شماره نسخه: 103 شرح قانون ابن سينا است؛ خط: نسخ و نستعليق، بى كاتب، بى تاريخ؛ در تاريخهاى مختلف، در حاشيه تصحيح شده و حاشيه نويسى دارد، متن با شنگرف نشانى دارد؛ جلد: تيماج مشكى، تعداد صفحات: 371 برگ، مختلف سطر، اندازه: 5/ 24* 13 سم [دانشگاه بوعلى: ف:- 55] 7096. يزد؛ وزيرى؛ شماره نسخه: 2921 آغاز نسخه: بسمله وبه نستعين، ان اولى ما افتتح به خطاب ... حمد الله تعالى.؛ انجام نسخه: موجود: لان الربع يشفى منه لامن الاستفراغى. اين نسخه جلد اول كتاب است.؛ خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ عنوان و نشانه ها به شنگرف، محمد باقر موسوى و محمد صادق موسوى در پشت برگ آغاز دارد، شماره عمومى 19065؛ واقف: وزيرى (اهدايى)، تاريخ وقف:؛ كاغذ: ترمه، جلد: مقوايى لولا دار با تيماج مشكى ضربى درون تيماج ترياكى، تعداد صفحات: 337 برگ، 29 س 9* 20 سطر، اندازه: 15* 5/ 28 سم [وزيرى يزد: ف: 4- 1473] 7097. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 7850- 60/ 53 آغاز نسخه: بسمله؛ قال رحمه الله التعليم السادس جمله و فصل الجمله فى القوى و هى سته فصول الفصل الاول منها اى من الجمله فى اجناس القوى؛ از اول تعليم سادس و المبحث الاول فى بيان سبب وضعه القوى والافعال تا المبحث التاسع فى تقسيم ... من حيث انها يكون معديه او لا يكون كذلك فصل اول جهله و تعليم سادس. تذكر: نام مؤلف به قرينه آغاز نسخه تعيين شد؛ خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ تعداد صفحات: 179 برگ، 25 سطر، اندازه: 15* 23 سم [گلپايگانى- ف: 5- 2468] 7098. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 26- 26/ 1 آغاز نسخه: بسمله وبه نستعين. ان أول ما افتح به خطاب واحرى ما ابتدئ به كتاب حمد الله المنعم لحيوه النفوس وصحه الاجسام المنقد ..؛ انجام نسخه: والانطباع فى قبول نحطيعات القوه المصوره او رفيقه جداً فلا تطاوع التماسك الذى يصلح لقبول اشكال الاعضاء فقصرت القوه المصوره از ابتداى كتاب تا الفصل الخامس فى مفسدات الشكل؛ خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ عناوين شنگرف، در اول نسخه تملك با مهر بيضوى (العبد المذنب الراجى محمد الحسينى 1184) وتملك سيد احمد لاهيجى ابوالقاسم الاصفهانى در 1292، تعداد كمى از صفحات تصحيح ونسخه بدل آورده شده است.؛ جلد: تيماج دو رو سرخ، مجدول گرهى لولا دار، تعداد صفحات: 348 برگ، 31 سطر، اندازه: 18* 29 سم [گلپايگانى- ف: 5- 2470] 7099. قم؛ مسجد اعظم قم؛ شماره نسخه: 1/ 1694 آغاز نسخه: حمدله ... قال الشيخ تغمده الله بغفرانه واسكنه على غرف جنانه بالنبى وعترته. التعليم الثالث احد عشر فصلاء وجملتان. الفصل الاول كلام كلى فى الاعراض والدلايل. قد عرفت فيما سلف ...؛ انجام نسخه: ... والبضاعه قليله على ان من يحكم بالتحطيه لا لاجل الاحسد والعناد ولاعن هوى يعدل به عن سنن الرشاد لعله مجده مخرجا صالحا لو دقق النظر ومنهجا واضحا لو لاحظ المقصد المعتبر فلنختم .. جلد سوم را دارد.؛ خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ؛ عنوانها، خطوط ومتن كتاب قانون شنگرف؛ جلد: تيماج زرشكى دورو با ترنج وسر، مجدول، تعداد صفحات: 337 برگ، 35 سطر، اندازه: 21* 32 سم [مسجد اعظم- ف: 3- 1239] 7100. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 454 آغاز نسخه: بما لم يكن له قبل ذلك فيستحيل ان يكون مبدأه هو نفس المتصف به من كل جهه والا كان الفاعل قابلا من جهه واحده و هو محال (برابر با سطر 3 پائين گ 165 ب ش 453)؛ انجام نسخه: و اذا اثرت التسخين فيه فتسخينها يستدرك ما افاده بر دالثلج العرضى و يلزم منه ان تعود حراره الماء المسخن الى ما كانت عليه (در گزارش سخن شيخ: و اما اذا كان الجمد من مياه رديه ... فا الاولى ان تبردبه الماء محجو با عن مخالطته). اين نسخه گزارش شيرازى است از مبحث قوا (فصل 1 تعليم 6 در اجناس قوا) تا احكام آبهاى برف و يخ (مبحث 9 فصل 16 در احوال مياه) و چنين است:؛ خط: نسخ كهن، بى كاتب، بى تاريخ؛ خط نسخ كهنه و متن شنگرف ميباشد و گ 247 الف از نيمه بالا سفيد است. اندازه: 5/ 16* 24 و 12* 5/ 17؛ جلد: تيماج سرخ مقوائى ساده، تعداد صفحات: 257 برگ، 27 سطر سطر [دانشگاه تهران: ف: 4- 731] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج3، ص: 1978)

وابسته به: القانون فى الطب ابن سينا، حسين بن عبدالله (370- 428) شروح و حواشى: مزاج الادويه و درجاتها و خاصياتها (-) حاشيه التحفه السعديه طبيب شيرازى، حسن على (-) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج3، ص: 1978) همچنين اثر زير: حاﺷﻴﺔ ﺍﻟﻘﺎﻧﻮﻥ؛ ﺩﺷﺘﻜﻲ ﺷﻴﺮﺍﺯﻱ، ﻣﻨﺼﻮﺭ ﺑﻦ ﺻﺪﺭﺍﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﺪ (-948) (فنخا، ج 20، ص 293)

كتاب ها 1. قطب الدين شيرازى، محمود بن مسعود (1400-). التحفه السعديه. تهران: دانشگاه تهران، موسسه انتشارات: انجمن آثار و مفاخر فرهنگي‫.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬ مقالات 1. همراه يف، محمد (1392). جايگاه شرح قانون قطب الدين شيرازي. اطلاعات حكمت و معرفت، 8 (10)، 55-57. 2. رشنوزاده، بابك (1387). التحفة السعديه، كتاب ماه علوم و فنون، 107، 68-71. 3. حاجيها، عباس (1387). قطبالدين شيرازي و آراء و آثار او . پيك نور، 24، 171-190.

[فهرست آستان قدس 1/ 796/ 21؛ حوزه علميه امام صادق 1/ 47؛ كتابخانه جمعيت نشر ص 1135؛ مجلس شورا 9/ 586؛ دانشگاه تهران 1/ 130 و 16/ 624؛ تراثنا س 6 ش/ 120 3؛ رايانه ملى ص 1560 و 91 و 1661؛ نشريه 5/ 503؛ شورا 2/ 123/ 24؛ رايانه آستان قدس] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج3، ص: 1978)

نسخه رنگي اثر در آدرس زير موجود است: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100053461978.0x000001