201

شرح تشريح قانون (كتاب سوم)

ابن نفيس، علي بن ابي الحزم، 607- 687هـ. ق. ebn-e nafis, 'ali ebn-e ab-el-hazm (1211- 1289)

قرن 7هـ. ق.

ناشناخته

1087م.

قال مولانا و سيدنا شيخ الموحد الامام العالم ... في الفضائل ابوالحسن علاءالدين ابن ابي الحزم قرشي رضيه الله عنه

في شرح الكتاب الثالث من كتب القانون فهي كان ان قولنا في هذا الفصل و غيره من فن التشريح ... و يحرق ... و الروح و نحو ذلك كل ذلك

دارد

تك متني

عربي

329ص.

نسخ

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

34094-34097

OR 5594

ندارد

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

داروشناسي - متون قديمي تا قرن 14 , پ‍زش‍ك‍ي‌ اس‍لام‍ي‌ -- م‍ت‍ون‌ ق‍دي‍م‍ي‌ ت‍ا ق‍رن‌ 14 , پزشكي سنتي -- ‫متون قديمي تا قرن 14‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

طب، تشريح، گردش خون، امراض، بيمارى ها، قواعد طب

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

34094

دارد

21

افتادگي ندارد.

image/jpg

«ابن نفيس»، ابوالحسن (ابوالعلاء) علاء الدين علي بن ابي الحزم، ابن نفيس قرشي، پزشك مشهور دمشقي و كاشف گردش ريوي خون است كه در ادب ، منطق ، فلسفه و علوم ديني نيز دستي قوي داشت. در منابع، به تاريخ تولد ابن نفيس اشاره نشده است، اما با توجه به تاريخ درگذشت او در سال 687 ق، مي‌توان گفت در حدود سال 607 ق، زاده شده باشد. به هرحال، ابن نفيس در دمشق رشد يافت و نزد كساني چون ابن نحاس به تحصيل نحو و در بيمارستان نوري نزد عمران اسرائيلي به تحصيل طب پرداخت، اما برجسته‌ترين استاد او در طب مهذب الدين دخوار است كه ابن ابي اصيبعه نيز خود نزد وي شاگردي كرده است. با توجه به تاريخ تولد و درگذشت ابن ابي اصيبعه كه هم عصري و تقريبا همسالي او را با ابن نفيس نشان مي‌دهد، دور نيست كه وي با ابن نفيس در مجلس اين استاد مشهور همدرس بوده باشد. ابن نفيس پس از تحصيل طب در دمشق، به قاهره رفت و به گفته اسنوي در بيمارستان منصوري به تدريس پرداخت. غليونجي حدس زده كه او احتمالا در فاصله سال‌هاي 633 و 636 ق، همراه با ابن ابي اصيبعه به مصر رفته است، اما اگر اين همراهي درست باشد، با توجه به آنكه ابن ابي اصيبعه در ربيع الاول 634، به صرخد رفته و در آنجا مقام گزيده است، مي‌بايست آن دو پيش از آن تاريخ، به مصر رفته باشند. از سوي ديگر، از آنجا كه بيمارستان منصوري قاهره در 684 ق، به دست المنصور سيف الدين قلاوون تاسيس شد، برخلاف آنچه از روايت اسنوي مستفاد مي‌شود، وقتي ابن نفيس بدانجا رسيد، هنوز بيمارستان مذكور ساخته نشده بود كه وي در آنجا مقام گزيند. در آن روزگار، سلطان بيبرس بند قداري بر مصر فرمان مي‌راند و ابن نفيس مي‌بايست در بيمارستان ناصري به تدريس پرداخته باشد. ابن نفيس همچنين در مدرسه مسروريه قاهره به تدريس فقه پرداخت. گفته‌اند كه وي چندان به تدريس علاقه داشت كه شب و روز نمي‌شناخت و افزون بر مدرسه و بيمارستان، در خانه نيز مجالس درس تشكيل مي‌داد و برخي از علماي عصر به محضرش مي‌شتافتند. از جمله شاگردان او بايد از صفي ابوالفتح مسيحي، سديد دمياطي، ابوالفرج اسكندري ، ابوالفرج ابن قف و ابن ابي حليقه رئيس الاطباء نام برد. ابن نفيس، سرانجام به دنبال چند روز بيماري در قاهره درگذشت و شاگردش صفي ابوالفتح مسيحي در رثايش شعر سرود. وي اموال بسياري بر جاي گذارد و چون زن و فرزندي نداشت، املاك و كتابخانه خود را وقف بيمارستان منصوري كرد. ابن نفيس يكي از برجسته‌ترين دانشمنداني است كه با پديد آوردن آثاري نام خود را در تاريخ پزشكي فرهنگ اسلامي بلندآوازه ساخت. افزون بر آن در فقه و اصول ، حديث ، منطق و ادب نيز فضلي تمام داشت. ابن نحاس، دانش او را در نحو ستوده؛ چنان كه در اين فن، رواياتي از او بر جاي مانده است. ابن فضل الله كه او را علامه روزگار و پدر همه علوم خوانده، يادآور شده است كه ابن نفيس در منطق به شيوه متقدمان تمايل داشت و در طب با جالينوس مخالفت مي‌ورزيد. با آنكه او را پيشواي پزشكان خوانده‌اند و از آثار او برمي آيد كه در فنون پزشكي و جراحي چيره دست و صاحب سبك بوده است، گفته‌اند كه در مداواي بيماران مهارت نداشت و به تجويز غذا بيش از دارو و از داروها به مفردات بيشتر مي‌پرداخت. سبكي و ابن قاضي شهبه، او را در زمره فقيهان شافعي ياد كرده و به گونه‌اي مبالغه آميز، در علاج بيماران از ابن سينا ماهرترش دانسته‌اند. آنچه در سده اخير، موجب شهرت ابن نفيس و توجه دانشمندان به وي شده، آگاهي او از گردش ريوي يا گردش كوچك خون است كه نشان مي‌دهد بايد در انتساب اين كشف به ميگل سروتو كه در سده 16 م- سه سده پس از ابن نفيس- مي‌زيسته است، ترديد كرد. نخستين بار يك دانشجوي مصري دانشكده پزشكي فرايبورگ آلمان، به نام محيي الدين تطاوي (1896- 1945 م) در كتابخانه برلين به نسخه‌اي از شرح تشريح القانون ابن نفيس دست يافت كه اين نظريه در آن مطرح شده بود. تطاوي رساله دكتراي خود را با عنوان «گردش ريوي خون از نظر نفيس قرشي» بر اساس اين كتاب تهيه كرد كه بحث‌هاي بسيار برانگيخت (ويكي فقه، مدخل «ابن نفيس»). ابن نفيس را بايد كاشف گردش كوچك خون (گردش ريوى) دانست و دنياى غرب به اشتباه نام ويليام هاروى را كه حدود 4 قرن بعد از وى مىزيسته بجاى او در منابع علمى نوشتهاند (هاروى 1578 تا 1657 ميلادى مىزيسته است و دسترسى او به ترجمه كتاب شرح تشريح قانون كه توسط استادش آلپاكو صورت گرفته قطعى است و جاى ترديدى وجود ندارد) (شرح تشريح القانون، ص 3، نرم افزار كتابخانه جامع طب 1.5).

ابن نفيس علاءالدين ابوالحسن على بن ابى الحزم قرشى (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3754) ابن نفيس قرشي علاء الدين أبى الحزم القرشى

برخي از شروح مفصل ابن نفيس كه خود شامل چند بخش است، هريك كتب مستقل به شمار آمده و بعضي از آثار ديگر او به چند نام شهرت يافته است و نويسندگان متقدم يا متاخر، آنها را آثار جداگانه شمرده‌اند: 1. رساله در اوجاع الاطفال؛ 2. بغية الطالبين و حجة المتطببين؛ 3. بغية الفطن من علم البدن ؛ 4. تشريح الاعضاء المفرده؛ 5. التعليق علي كتاب الاوبئة بقراط؛ 6. تقاسيم العلل و اسباب الامراض؛ 7. ثمار المسائل ؛ 8. جامع الدقائق من الطب ؛ 9. الرسالة الكاملية في السير النبوية؛ 10. رقائق الحلل في دقائق الحيل ؛ 11. الشافي ؛ 12. الشامل ؛ 13. شرح ابيديميا لبقراط؛ 14. شرح الاسباب و العلامات؛ 15. شرح اشارات ابن سينا؛ 16. شرح تشريح جالينوس؛ 17. شرح تشريح قانون؛ 18. شرح تقدمة المعرفة بقراط؛ 19. شرح التنبيه ابواسحاق شيرازي؛ 20. شرح طبيعة الانسان بقراط؛ 21. شرح الفصوص ابوالعلاء صاعد؛ 22. شرح فصول بقراط؛ 23. شرح القانون ابن‌سينا؛ 24. شرح مسائل في الطب حنين بن اسحاق؛ 25. شرح الهداية؛ 26. طريق الفصاحة؛ 27. المباحث القانونية؛ 28. مبادئ الطب؛ 29. المختار من الاغذية؛ 30. المختصر في علم اصول الحديث؛ 31. مختصر في المنطق؛ 32. مفتاح الشفاء؛ 33. رسالة في منافع الاعضاء؛ 34. المواليد الثلاثة؛ 35. الموجز؛ 36. المهذب في الكحل؛ 37. كتاب النبات من الادوية المركبة؛ 38. مقاله‌اي در نبض؛ 39. رساله‌اي در ورم؛ 40. الورياقت (سجادي، دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن نفيس»). ساير آثار ابن نفيس عبارتند از: ﺍﻟﻤﻬﺬﺏ ﻓﻲ ﻃﺐ ﺍﻟﻌﻴﻦ، - ، - ، ﺝ32، ﺹ627 (فنخا، ج 35، ص 122)

اين كتاب شرحي بر كتاب قانون ابن سينا است. ابن سينا، انگيزه اش را از تاليف كتاب قانون چنين بيان مي‌كند: فقد التمس مني بعض خلص اخواني و من يلزمني اسعافه بما يسمح به و سعي ان اصنف في الطب كتابا مشتملا علي قوانينه الكلية و الجزئية اشتمالا يجمع الي الشرح الاختصار و الي ايفاء الاكثر حقه من البيان الايجاز فاسعفته بذلك (ويكي فقه، مدخل «القانون في الطب»).

كتابي است به زبان عربي اثر علاءالدين علي بن ابي الحزم معروف به ابن نفيس، پزشك نامي بيمارستان منصوري، در شرح كتاب قانون ابن سينا. ابن نفيس در اين كتاب در تشريح قلب بر اين نظر است: «ميان دو بطن هيچ ارتباطي وجود ندارد و ]حرف[ كساني كه مي گويند ديوار ميان دو بطن، سوراخ فراوان دارد كاملاً خطاست. خون در مسير بطن راست گرم شده و در ريه ها با هوا مخلوط شده و سپس از راه وريدهاي ريوي به بطن چپ مي رسد و در آنجا روح زندگي را مي سازد. اين رأي بر خلاف نظر جالينوس بوده كه همه آن را پيش از اين پذيرفته بودند. ابن نفيس بر اين باور بود كه تغذيه قلب به وسيله رگ هاي كوچكي است كه بر جدار قلب مي گذرند. وي در اين باره مي نويسد: «به علاوه، نظريه ابن سينا مبني بر اين كه خون قلب راست براي تغذيه قلب به كار مي آيد، كاملاً نادرست است. تغذيه قلب به وسيله خون درگردش، و به وسيله همان رگ هايي انجام مي گيرد كه داخل ماهيچه قلب نفوذ مي كنند». از اين رو مي توان ادعا كرد كه ابن نفيس نخستين كسي است كه جريان خون رگ هاي كورنر را شناخته و نيز جريان خون ريوي را كشف كرده است. شرحي كه ابن نفيس از جريان خون ريه در قرن هفتم هجري بيان كرد، چند قرن پس از او به تأييد ديگران رسيد. بدين گونه وي را بايد از پيشگامان كشف گردش خون ريوي دانست. اين كتاب را آندرِآ آلپاگو دويست و شصت سال پس از مرگ مؤلف به شهرت جهاني رساند (ولايتي، 1393، تاريخ علم در ...، كتاب 1، جلد 2، ص 915).

كتاب قانون تأليف ابن سينا از كتب مهمى است كه در طب نوشته شده است. كتاب حاضر، شرحي بر كتاب قانون ابن سينا است كه ابوالحسن علاءالدين معروف به «ابن نفيس» آن را تأليف كرده است. ابن نفيس، در فنون مختلف، خاصه در پزشكي، آثار متعددي پديد آورد كه نسخ بيشتر آنها اكنون در دست است. آثار او در پزشكي، غالبا شامل شرح برخي از كتب بقراط و جالينوس و مفصل تر از همه، آثار ابن سيناست و هم ازاين رو كه عنايت بسيار به آثار ابن سينا داشت، او را ابن سيناي دوم لقب داده‌اند (ويكي فقه، مدخل «ابن نفيس»).

در صفحات ابتدايي نسخه، فهرست مندرجات ارائه نشده است.

اين كتاب شرحي بر كتاب سوم قانون است.

اين كتاب شرحي بر كتاب قانون ابن سينا است.

نسخه هاي ديگر اثر با مشخصات زير چاپ و يا تصحيح شده است: قاهره: الهيئة المصرية العامه للكتاب‫، 1407 ق.‬‫= 1988 م.‬‫= [1356].‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

كتاب ها 1. اب‍ن‌ ن‍ف‍ي‍س‌، ع‍ل‍ي‌ب‍ن‌ اب‍ي‌ال‍ح‍زم‌ (1383). كتاب شرح تشريح القانون. تهران: موسسه مطالعات تاريخ پزشكي، طب اسلامي و مكمل: دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني ايران‫. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬ 2. ابن نفيس، علي بن ابي الحزم (1988). شرح تشريح القانون. به كوشش سلمان قطايه و پاول غليونجي. قاهره: الهيئه المصريه العامه الكتاب. مقالات 1. دانش پژوه، محمد (1384). تاريخ شناخت دستگاه گردش خون و بيماري هاي آن در دوره اسلامي، تاريخ علم، 4، 105-124. 2. سجادي، صادق. ابن نفيس. دايره المعارف بزرگ اسلامي، ج 5.