205

القرابادين

al-qarabadin

ابن تلميذ، هبه الله بن صاعد، 465- 506؟هـ. ق. ebn-e telmiz، hebat-o-llah-e-bn-e saed (1073- 1113)

قرن 6هـ. ق.

ناشناخته

625هـ. ق

قال الحكيم الفيلسوف عبدالله بن صاعد بن ابراهيم المعروف ابن تلميذ تجاوز الله الباب الاول في الاقراص

و يزوج بالمراوح و قيام العليل في موضع ... فيه وزق الحلاف و وزق الكرم والاش و المكثري و التفاح

ندارد

تك متني

عربي

258ص.

نستعليق

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

34301-34303

OR 8293/1

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

داروشناسي -- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي سنتي -- متون قديمي تا قرن 14 , پ‍زش‍ك‍ي‌ اس‍لام‍ي‌ -- م‍ت‍ون‌ ق‍دي‍م‍ي‌ ت‍ا ق‍رن‌ 14

طب، ادويه مركبه، قرابادين، معالجات، تركيب داروها

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

34301

ندارد

11

افتادگي ندارد.

image/jpg

ابوالحسن هبةالله بن ابى العلاء يا صاعد بن‌ هبةالله بن‌ ابراهيم‌ (ح465 يا 466-506ق)، ملقب به موفق الملك، امين الدوله و سلطان‌الحكماء و معروف به ابن تلميذ، پزشك، داروشناس، اديب و شاعر مسيحى بغدادى است. علت‌اشتهار وى به ابن تلميذ را انتساب به ابوالفرج معتمد الملك يحيى بن تلميذ، نياى مادرى وى دانسته‌اند كه‌او نيز به ابن تلميذ شهرت داشته است. ابن‌تلميذ در بغداد و در خانواده‌اى مسيحى تولد يافت. پدر وى پزشكى مشهور بود. در هيچ يك از منابع قديمى، اشاره‌اى به سال تولد وى نشده است، ولى با توجه به تصريح بيشتر مآخذ كه درگذشت او را در 28 ربيع‌الاول 560ق يا صفر همان‌سال دانسته و اين كه وى 94 يا 95 سال عمر كرده است، بايد تولد او در حدود 465 يا 466ق باشد. ولى بنا به‌رأى شيخو وى در 474ق زاده شده است. ابن تلميذ مقدمات علوم را در زادگاه خويش فراگرفت و به گفته ابن خلكان، استاد وى در پزشكى، هبةالله بن سعيد بوده‌است. وى سپس براي تكميل معلومات و مطالعات پزشكى، به ايران سفر كرد. چنانچه از منابع جديد بر مى‌آيد، وى به سراسر ايران رفته و اطلاعات خويش را در زبان فارسي تكميل كرده است و گويا در اين دوره بوده است كه او به دربار سلطان سنجر راه يافت. به گفته بيهقى، وى به هنگام بيمارى سلطان، نسخه‌اى براي او تهيه كرد كه با مخالفت پزشك دربار سنجر روبه‌رو شد. ابن تلميذ در شهر ساوه به ديدار موفق‌الدين ابوطاهر حسين بن محمد رسيد و از كتابخانه مهم وقفى ‌او استفاده كرد و در مدح وى اشعارى سرود. آنگاه به بغداد بازگشت و پس از درگذشت ابوالفرج يحيى بن تلميذ، به جاى وى نشست و به دربار خلفاى عباسى راه يافت و پزشك مخصوص خليفه المقتفى شد و نيز به رياست بيمارستان عضدى رسيد و تا هنگام‌ مرگ، در همان منصب باقى بود. سپس به رياست پزشكان بغداد منصوب شد و رياست هيأت ممتحنه پزشكان را به عهده گرفت. به گفته بيهقى، حقوق ساليانه وى در بغداد بيش از 20 هزار دينار بود كه همه آن را در راه طالبان علم و افراد مستحق انفاق مى‌كرد. ميان او و اوحد الزمان ابوالبركات هبةالله ابن ملكا، رقابت و دشمنى بود و يك بار ابن ملكا در نامه‌اى كه به حيله به ‌خليفه رسانيد، كوشيد كه‌ نظر خليفه را نسبت به ابن تلميذ تغيير دهد، اما خليفه در مقابل اين سعايت، جان و مال ابن ملكا را بر ابن تلميذ مباح ساخت. ولى ابن تلميذ متعرض او نشد و فقط در چند بيت شعر او را هجو كرد. ابن تلميذ را بسيارى از منابع، يكى از پزشكان و حكيمان برجسته دوره عباسى به شمار آورده‌اند، چنان كه قفطى او را بقراط عصر و جالينوس زمان خود دانسته‌است. بيهقى به نقل از ابوبكر ابن عروه، نوشته است كه وى غير از دانش‌پزشكى، در علوم ديگر به ويژه در منطق و طبيعيات، چيره دست بوده است. وى در الهيات مسيحى نيز اطلاعات گسترده‌اى داشت، چنان كه به گفته ياقوت، او كشيش مجتمع مسيحى بغداد و رئيس آن بود. وى از مسائل اسلامى، به ويژه طب بر پايه احاديث نبوى نيز بهره‌اى وافر داشت و شرحى بر احاديث نبوى نوشت كه در نوع خود از اولين كتاب‌ها در اين موضوع به شمار رفته‌است. او به‌موسيقى و موسيقى‌دانان نيز علاقه‌مند بوده است و از شعرى خوب و نثرى زيبا برخوردار بود؛ ولى نثر وى از نظم او بهتر بوده‌است. محتواى اشعار وى از مسائلى چون پزشكى عمومى، بهداشت غذايى، سلامت روانى، دوستى، مهمان‌نوازى، فروتنى و پند و اندرز تشكيل مى‌شود. وى اشعارى نيز در هجو و مذمت معاصران خود دارد. وى داراى آثار و تأليفات طبى متعددى است، اما هيچ يك از آن‌ها ابتكارى نيستند، بلكه‌بيشتر شرح، تفسير و تلخيص آثار بقراط، جالينوس، ابن‌سينا، ابوبكر زكرياى رازى، حنين بن اسحاق، ابن مسكويه و ابن جزله است (رفيعي علامرودشتي، دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن تلميذ»؛ ويكي نور، مدخل «ابن تلميذ، هبه الله بن صاعد»).

امين‌الدوله بن التلميذ ابن‌التلميذ، ابوالحسن هبةالله بن ابي‌العلاء صاعد ابوالحسن هبةالله بن ابى العلاء صاعد بن‌ هبةالله بن‌ ابراهيم‌ ملقب به موفق الملك ملقب به امين الدوله ملقب به سلطان‌الحكماء معروف به ابن تلميذ (ويكي نور، مدخل «ابن تلميذ، هبه الله بن صاعد»)

برخى از مشهورترين آثار وى عبارتند از: 1. اقراباذين در داروشناسى و داروسازى به‌زبان‌عربى، 2.الرسالة (المقالۀ) الامينية في الفصد، 3.اختيار كتاب الحاوى كه تلخيصى از كتاب حاوى رازى است، 4.شرح مسائل حنين بن اسحاق، 5.الكناش في الطب، مقالة في الفصد (ويكي نور، مدخل «ابن تلميذ، هبه الله بن صاعد»)

كتابي است از ابن تلميذ در 20 باب. (دانش پژوه) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج4، ص: 2888) در داروسازي، دو گزيده از آن فراهم شده بود كه در بيمارستان عضدي از آن بهره مي گرفتند و جايگزين «قرابادين» شاپور بن سهل (د 255ق/ 869م) شده بود. در آغاز آن آمده است كه اين قرابادين از چند قرابادين گزيده شده و در 20 «باب» گرد آمده است: 1. الاقراص، 2. الحبوب و الايارجات، 3. السوفات، 4. المعاجين، 5. الجوارشات و العقوقات و الربوب، 10. الاكحال و الذرورات و الاشياف، 15. الادوية الياسبة و ... ، 20. فيما يدر العرق و فيما يجف. (منزوي، احمد) (فهرست كتابخانه ملي ايران)

اين اثر به موضوعات مختلفي همچون اقراص معاجين، سفوفات، اشربه، مربيات، مطبوخات، ادهان، مراهم، ضمادات، ادويه الرعاف، ادويه القيء و ... پرداخته است.

ابن تلميذ را بسيارى از منابع، يكى از پزشكان و حكيمان برجسته دوره عباسى به شمار آورده‌اند، چنان كه قفطى او را بقراط عصر و جالينوس زمان خود دانسته‌است. بيهقى به نقل از ابوبكر ابن عروه، نوشته است كه وى غير از دانش‌پزشكى، در علوم ديگر به ويژه در منطق و طبيعيات، چيره دست بوده است (رفيعي علامرودشتي، دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن تلميذ»؛ ويكي نور، مدخل «ابن تلميذ، هبه الله بن صاعد»).

الباب الاول. في الاقراص، الباب الثاني. في الحبوب و الايارجات، الباب الثالث. في السوفات، الباب الرابع. في المعاجين، الباب الخامس. في الجوارشات، الباب السادس. في العقوقات و الربوب، الباب السابع. في الاشربه، الباب الثامن. في المربيات، الباب التاسع. في المطبوخات، الباب العاشر. في الاكحال و الذرورات و الاشياف، الباب الحادي عشر. في الادهان، الباب الثاني عشر. في المراهم، الباب الثالث عشر. في الضمادات و الاطليه و ...، الباب الرابع عشر. في الحقن و الفتايل، الباب الخامس عشر. في الادوية الياسبة و ...، الباب السادس عشر. في السمنه، الباب السابع عشر. في السعوطات و الغرغرات، الباب الثامن عشر. في ادويه الرعاف، الباب التاسع عشر. في ادويه القيء، الباب العشرون. فيما يدر العرق و ما يمسكه.

كمبود ندارد.

در آغاز يكي از نسخه هاي اثر آمده است كه اين قرابادين از چند قرابادين گزيده شده است (فهرست كتابخانه ملي ايران).

نسخه اصل: دانشگاه، ش 1987. 10312. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 3/ 4495 آغاز نسخه: بسمله، هذا ما اختار الاجل امين الدوله الحسن هبه الله بن صاعد بن ابراهيم رحمه الله و هى ثلاثه عشر باباً 1. فى الامراض ... فى المراهم ...؛ انجام نسخه: ... و يجلس المريض فيه نافع باذن الله تعالى تمت المقاله الاقراباذين. خط: نسخ، بى كاتب، تا: 29 صفر 863 ق، جا: سمرقند؛ عناوين و نشان شنگرف.؛ كاغذ: ترمه، جلد: ميشن ضربى قرمز، تعداد صفحات:، 33 سطر، اندازه: 9/ 13* 26 سم [ملك- ف: 7- 411] 10313. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 54/ 360 خط: نستعليق، كاتب: طبيب حموى، محمد بن مؤيد، تا: روز سه شنبه 18 رجب 1009 ق، جا: زارج يزد؛ عنوان و نشان شنگرف.؛ كاغذ: سفيد، [سنا: ف: 1- 190] 10314. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 11/ 1987 آغاز نسخه: اقرباذين منتزع من عده اقرباذينات و هو عشرون بابا الاول فى الافراص؛ انجام نسخه: و الآس و روق الكمثرى و التفاح (تم الاقربادين و هو عشرون بابا). خط: نستعليق، كاتب: طبيب، محمد حسين بن محمد باقر، تا: مورخ ربيع الاول 1075 ق؛ عنوان شنگرف. نام كاتب درپايان ديده ميشود؛ كاغذ: سپاهانى، جلد: تيماج سرخ مقوايى، تعداد صفحات:، 227 پ- 251 ر، 23 س 8/ 5* 15 سطر، اندازه: 5/ 12* 22 سم [دانشگاه تهران: ف: 8- 596] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج4، ص: 2888)

كتاب ها 1. ابن تلميذ، هبه الله بن صاعد (1398). قرابادين ابن‌التلميذ (ترجمه سيد احمد امامي و سيده ويدا هاشمي). مشهد: دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني مشهد، انتشارات. مقالات 1. رفيعي علامرودشتي، علي (1378). ابن تلميذ. دائرة‌المعارف بزرگ اسلامي، ج 3، زير نظر كاظم موسوي بجنوردي، تهران، مركز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامي، چاپ دوم. بازيابي شده در https://www.cgie.org.ir/fa/article/222863. 2. شورچه، بهروز؛ پنجه، معصومعلي (1398). پزشكان غيرمسلمان در دربارهاي اسلامي دوره ميانه. تاريخ و تمدن اسلامي، 29، 27-56. 3. مقاله «ابن تلميذ» (1390). كتاب ماه علوم و فنون، 136 و 137، 92-94.

منابع كتابشناسي: (مجلة معهد المخطوطات 2:5 ص 253) منابع كتابشناسي: ‌ كتابخانه ملك 411/7 منابع كتابشناسي: سنا190/1 منابع كتابشناسي: عكسي دائرة‌ المعارف 3: 152. دائرة المعارف 3: 153 ابن تلميذ (فهرست كتابخانه ملي ايران) [(مجله معهد المخطوطات 5: 2 ص 253)؛ كتابخانه ملك 7/ 411؛ سنا 1/ 190] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج4، ص: 2888)