284

القرابادين علي ترتيب العلل

al-qarabadin 'ala tartib-il 'ilal

سمرقندي، محمدبن علي، - 619هـ. ق. Samarqandi, Mohammad-ebn-e 'ali (- 1223)

قرن 7هـ.ق

ناشناخته

ناشناخته

بسم الله الرحمن الرحيم الحمدلله رب العالمين و الصلوه علي رسوله محمد و آله اجمعين القرابادين علي ترتيب العلل الباب الاول في ادويه علل الراس ...

لذلك يحل و يفصل بالماء و يعطي عليهما ... و شمل الكحل يسقي ...

ندارد

تك متني

عربي

204ص.

نسخ

خوانا

دارد

ندارد

British Library

42574-42576

DELHI ARABIC 1704/a

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

گياهان دارويي -- متون قديمي تا قرن 14 , داروشناسي-- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي سنتي -- نسخه‌ها و دستورالعمل‌ها , پ‍زش‍ك‍ي‌ اس‍لام‍ي‌ -- م‍ت‍ون‌ ق‍دي‍م‍ي‌ ت‍ا ق‍رن‌ 14

طب- ادويه علل الرأس- ادويه العين- ادويه الاذن- ادويه الانف- ادويه الفم و اللسان و الحلق- ادويه الاسنان- ادويه الصدر و الريه- ادويه القلب- ادويه المعده- ادويه الكبد و المراره و الطحال و اليرقان الاصفر و الاسود- ادويه الامعاء و القولنج- ادويه الاسهال- ادويه الديدان- ادويه الكلي و المثانه- ادويه المقعده و الرحم- ادويه الثديين و الخصيتين و الذكر و الفتق والاورده- ادويه التي تزيد في الباه و تنقصه و المنعظه و الملذذه- ادويه النقرس و وجع المفاصل و عرق النسا- ادويه الحميات- ادويه الجراحات و القروح و الجرب- ادويه الزينه- البرد الشديد- ادويه السقطه و الضربه- الترياقات- علاج السموم و المثروديطوس- علاج عضه الكلب الكلب- درمان- معالجات- خواص داروها

610

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

42574

دارد

15

image/jpg

ابوحامد محمد بن على بن عمر سمرقندى ملقب به نجيب‌الدين (متوفاي 619ق)، پزشك، داروشناس، روانشناس، چشم‌پزشك مشهور دوره خوارزمشاهى، معاصر فخر رازى (متوفى 606ق)، طبيب مسلمان و از مردم سمرقند . وي در تاريخي نامشخص در سمرقند به دنيا آمد و بعدها به شهر هرات مهاجرت كرد. او همواره به عنوان يكي از پزشكان سرشناس هرات به حساب مي‌آمده و تاريخ‌نگاران در همه جا از او با الفاظ احترام آميز «مولانا» نام برده‌اند كه نشان مي‌دهد، علاوه بر علوم طبي به برخي ديگر از علوم متداول آن زمان نيز احاطه داشته، اما تنها كتابها و مقالات طبي وي برجاي مانده است. ذكر نام او در كتاب طبقات اعيان الشيعه و الذريعه نشان ميدهد كه معتقد به مذهب شيعه بوده است. از يك حكايت در قرن هشتم در كتاب خارستان خوافي برمي‌آيد كه مهارتش، چنان مشهور بود كه از عراق نيز براي آموختن طب نزد او مي‌آمدند. از اين حكايت به دست مي‌آيد كه او مدتي در خوارزم به تدريس طب مشغول بوده است. گويا نجيب‌الدين به طور كامل به اصول روانشناسي و روان درماني نيز واقف بوده است. وي در مقدمة كتاب خود به سفر علمياش به بغداد، اشاره كرده است. از نمونه اكتشافات و نوآوريهاي نجيب‌الدين، كشف بيماري ورم كليه يا هيدرونفروز است. در كتب پزشكي، كاشف اين بيماري ريچارد برايت از دانشمندان قرن هيجدهم ميلادي ذكر شده؛ اما ماهيت اين بيماري قرنها پـيش از او به وسيله نجيب‌الدين سمرقندي كشف و به خوبي شرح داده شده بود. در اوان حمله مغول زنده بود و در همان گيرودار، در فتنه مغول، در هرات، در سال 619ق كشته شد. در مورد نحوه كشته شدن او نيز آورده‌اندكه چنگيز خان (557 تا 624ق) فرمان حمله به خراسان را در فواصل سال‌هاي 617 تا 619ق به پسرش تولوي (576 تا 630ق) صادر كرد، تولوي نيز بعد از حمله به مرو، طوس، سرخس و نيشابور، در سال 619ق به هرات حمله كرد و اين شهر بزرگ را نابود كرد، احتمالا در بين يكصد و پنجاه هزار نفري كه در هرات در سال 619ق كشته شدند، نجيب‌الدين سمرقندي نيز بوده است (ويكي نور، مدخل «نجيب سمرقندي، محمد بن علي»).

ابوحامد محمد بن علي بن عمر سمرقندي ملقب به «نجيب الدين» نجيب سمرقندي، محمد بن علي نجيب الدين سمرقندي‌ ابوحامد محمد بن علي سمرقندي (ويكي نور، مدخل «نجيب سمرقندي، محمد بن علي»).

سمرقندي تأليفات بسيارى در زمينه پزشكى و داروشناسى داشت. آثار او در سراسر دنياى اسلام شهرت فراوان يافت، مخصوصاً كتاب «الاسباب و العلامات» كه از مهمترين كتاب‌هاى پزشكى قديم بوده و دست كم تا پنج قرن از نفوذ بسيارى برخوردار بود. اين كتاب درباره بيمارى‌هاى جزئى و علت، علامت و علاج آن‌ها تأليف شده و هيچ يك از بيمارى‌هايى كه تا آن زمان شناخته روزگار بود، در آن ناگفته نمانده و درباره درمان هر يك از آن‌ها خلاصه‌اى از كتاب‌هاى معتبر پزشكان نقل شده بود. وى در تأليف اين كتاب در علم پزشكى و درمان، از درمان‌هاى بقراط و قانون ابن سينا بهره گرفته است. از ديگر آثار وى «الفرق بين الامراض المشكله» است. وى غير از اين دو كتاب آثارى ديگر در طب، داروشناسى و حفظ الصحه دارد، مانند «اصول التراكيب» يا «اصول ادويه» و «قرابادين»، كه در عيون الانباء اين كتاب تحت دو عنوان «قرابادين كبير» و «قرابادين صغير» آمده است. «الادويه مفرده» درباره دارو، «الاغذيه و الاشربه للاصحاء»، «مداواة و جمع المفاصل» درباره ورم مفاصل و مداواى آن، «قوانين الادوية القلبية»، «الاطعمة للاصحاء»، «الاطعمة للمرضى»، «مقالة فى كيفية تركيب طبقات العين» و «الصناعة» از ديگر آثار ايشان مى‌باشد (ويكي نور، مدخل «نجيب سمرقندي، محمد بن علي»). اس‍م‍اع‍ي‍ل‌ پ‍اش‍ا در ه‍دي‍ه‌ ال‍ع‍ارف‍ي‍ن‌، ك‍ت‍اب‍ه‍اي‌ زي‍ر را ب‍ه‌ وي‌ ن‍س‍ب‍ت‌ داده‌ اس‍ت: ادوي‍ه‌ م‍ف‍رده‌، اس‍ب‍اب‌ و ع‍لام‍ات‌ در پ‍زش‍ك‍ي‌، اص‍ول‌ ال‍ت‍رك‍ي‍ب‌ اغ‍ذي‍ه‌ و اش‍رب‍ه‌ س‍ال‍م‍ان‌، اغ‍ذي‍ه‌ و اش‍رب‍ه‌ ب‍ي‍م‍اران‌، ق‍راب‍اذي‍ن‌ ك‍وچ‍ك‌، ق‍راب‍اذي‍ن‌ ب‍زرگ‌، رس‍ال‍ه‌اي‌ در م‍ع‍ال‍ج‍ه‌ درد م‍ف‍اص‍ل‌ و ج‍ز آن‍ه‍ا. از ه‍م‍ه‌ اي‍ن‍ه‍ا اس‍ب‍اب‌ و ع‍لام‍ات‌ ب‍ا ش‍رح‍ي‌ ك‍ه‌ ن‍ف‍ي‍س‌ ع‍وض‌ ك‍رم‍ان‍ي‌ (م‌. 841) پ‍زش‍ك‍ي‌ ال‍غ‌ب‍ي‍ك‌ (ت‍ول‍د 797، ش‍اه‌ 850، ك‍ش‍ت‍ه‌ 853) ت‍ي‍م‍وري‌ ب‍ه‌ س‍ال‌ 827 ب‍ر آن‌ ن‍گ‍اش‍ت‍ه‌، در ك‍ل‍ك‍ت‍ه‌ ب‍ه‌ س‍ال‌ 1836 در 755 ص‍ف‍ح‍ه‌ چ‍اپ‌ ش‍ده‌ اس‍ت‌ (فهرست كتابخانه ملي ايران).

رساله معروفى است در پزشكى كه در آن امراض به ترتيب اعضاى انسان از سر تا پا ذكر شده و براى هر يك، درمانى بيان گرديده است. مشتمل است بر ذكر ادويه به ترتيب ذكر علل دركتاب مشهور ديگرش موسوم به «الاسباب والعلامات» (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج4، ص: 2975). رساله اي است در پزشكي كه بيماري هاي مربوط به هر عضو از بدن و درمان آن ها را در ابواب مختلف ارائه كرده است. در برخي منابع ذكر شده آن را بر اساس ترتيب بيماري‌هاي كتاب الاسباب و العلامات خود مرتب كرده‌است (فهرست كتابخانه ملي ايران).

اين كتاب، مختصري در بيان خواص داروهاي گوناگون در درمان بيماري‌ها و كيفيت تركيب آنها براي هر بيماري به صورت موجز است. اين كتاب در مورد داروهاي مربوط به امراض اندام هاي مختلف بدن مانند داروهاي چشم، گوش، دهان، دندان، قلب، كليه و ... بحث مي كند.

در اين كتاب، امراض انسان از سر تا پا همراه با شيوه درمان آن ها ذكر شده است. همچنين در مورد كامل بودن ابواب اثر، در منابع قبلي اينگونه آمده كه از متن اين اثر، اواسط باب اول تا باب دوازدهم موجود است. ولي نسخه حاضر كامل است و مشتمل بر تمامي ابواب (25 باب) است.

در گردآوري مطالب كتاب از كتب پزشكي ديگر نيز مطالبي آورده شده از جمله: من لا يحضره الطبيب رازي، جامع ابن بيطار، ذخيره خوارزمشاهي جرجاني، فرخ نامه جمالي، احاديث نبوي، خالص رومي، جامع جالينوس، من لا يحضره الدواء اسحاق كندي، الغني و المني ابومنصور قمري، الايضاح في اسرار النكاح، دستور ساخت حب، متفرقات دارويي، جامع ادعيه از اي نعيم الحافظ، مركبات، كتاب ابن وحشيه، مركبات سليمان داود، اسحاق، معرفة في املاء مولانا سهيل كازروني، تنكلوشاه، لقط المنافع ابن جوزي، نسخه هاي دارويي، فصول بقراط، فوايدي از قرابادين شفايي، نسخه هاي دارويي، 18 بيت شعر: توان حكيم مسيحا دمي در اين ايام ...، معجون اللبوب، خواص ابن ماسويه، قرابادين ابن سينا، حاوي في علم التداوي از رازي ... (فهرست كتابخانه ملي ايران).

نسخه هاي ديگر اثر با مشخصات زير چاپ و يا تصحيح شده است: - نشر في الاروبا 1967 - اين اثر، در سال 1388 از سوي مؤسسه مطالعات تاريخ پزشكي در تهران منتشر شده است. - اين كتاب در لبنان به چاپ رسيده است. ( مقاله پندار انگاري در فهرست نگاري، سيد حسين رضوي برقعي، آينه ميراث ش29، ص224). رساله قرابادين سمرقندي ضمن چاپ عكسي رسائل سمرقنديه توسط مؤسسه مطالعات تاريخ پزشكي در سال 1388 چاپ شده است (فهرست كتابخانه ملي ايران).

10672. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5123 آغاز نسخه: بسمله القرابادين ... الذى صنفه الشيخ الامام الاجل الكامل الرئيس الاستاد (تا اين كه گويد) ادويه علل الرأس نسخه القومانا النافع من الصداع.؛ انجام نسخه: و ان اخذ مع مثله دوا المسك وزنا لم يخف عاقبته فانه فادزهر ... خط: نسخ، بى كاتب، تا: شعبان 680 ق؛ عناوين بشنگرف؛ واقف: شير احمد بن عميدالملك تونى، تاريخ وقف:؛ كاغذ: نخودى، جلد: ميشن ضربى، تعداد صفحات: 126 برگ، 19 س، 7/ 5* 16 سطر، اندازه: 5/ 12* 22 سم [آستان قدس- ف: 19- 419] 10673. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 14123 آغاز نسخه: بسمله. ادويه العلل الراس حب القوقايا.؛ انجام نسخه: موجود: و من الزعفران و السنبل و القرنفل و الفلفل. خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 7، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ چند ورقى كسر دارد. كاتب نامعلوم. عناوين بسياهى و بعضى بشنگرف. تاريخ تسليم كتابخانه 1363 شمسى.؛ واقف: فاضل خان، تاريخ وقف: 1065؛ كاغذ: نخودى، جلد: مقوا عطف چرم، تعداد صفحات: 75 برگ، 22 سطر، اندازه: 5/ 11* 21 سم [آستان قدس- ف: 19- 420] 10674. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 2084 عكسى نسخه اصل: كتابخانه آيت الله گلپايگانى، قم شماره 24/ 53.؛ خط: نسخ، كاتب: على، تا: شنبه اواسط صفر 762 ق؛ به شماره 2081 (رديف چهارم مجموعه) رجوع شود كه در آغاز و انجام برابرند. در آخر نسخه فوايد پراكنده به نظم و نثر آمده از جمله 5 بيت عربى منسوب به امير المؤمنين على بن ابى طالب (ع) و مطلبى در «عيادت» و ابياتى در وصف كتابى در بلاغت و ابيات عربى از ابوالفضل يحيى بن سلامه بن حسين حصكفى در ذكر هلال و ابياتى از شيخ ابى نصر بن اسد فارقى در تجانس و 83 بيت از اسرارنامه عطار به فارسى و نقلى از بختيشوع و رباعى فارسى از خواجه نصير طوسى.؛ تعداد صفحات: 168 صفحه، 29 سطر [ميراث شهاب: س 17 ش 3 و 4- 322] 10675. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 2/ 4753- 53/ 24 آغاز نسخه: بسمله القرابادين على ترتيب العلل ادويه علل الرأس نسخه القوقايا النافع من الصداع و ادوار الرأس الامثلانيه وظلمه البصر من الرطوبه.؛ انجام نسخه: دواء الذراريح النافع فى عضه الكلب ... و العدس المقشر بماء فاتر بعدان ينفع الذراريح فى الرايب يوما و ليله معدل ثلاث مرات فيكون كافيا و الله اعلم بالصواب و اليه ... تم الكتاب بحمدالله و حسن توفيقه خط: نسخ، كاتب: بسطامى طبرى، على بن برهان، تا: 762 ق؛ جلد: تيماج مشكى، تعداد صفحات: 63 برگ، 27 سطر، اندازه: 9* 24 سم [گلپايگانى- ف: 6- 3191] 10676. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 13997 آغاز نسخه: قال ابن المطر من فى بستان الاطبا.؛ انجام نسخه: و لواقى من الشك و الارتياب. خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 8؛ كاغذ: حنايى، جلد: ميشن، [رايانه آستان قدس: 4- 1050] 10677. لس آنجلس؛ كتابخانه دانشگاه لس آنجلس؛ شماره نسخه: 2/ 72 م آغاز نسخه: القرابادين على ترتيب العلل، ادويه علل الراس، نسخه حب القوقا الناقع من الصداع.؛ انجام نسخه: محنه الترياق سقى فروجه او كلباشى من البيش .... و يبدء بالرايب و يفعل ثلث مرات فيكون كافيا. خط: نسخ، بى كاتب، تا: 27 رمضان 800 ق؛ [نشريه: 11- 138] 10678. شيراز؛ خانقاه احمديه؛ شماره نسخه: 524 آغاز نسخه: بسمله، كتاب القرابادين على ترتيب العلل الرأس ادويه علل الرأس حب القوقايا ايارج.؛ انجام نسخه: و يبدل الريب و يفعل ثلث مرات فيكون كافيا قد تم القرابادين. خط: نسخ، كاتب: متطبب، عبدالحميد بن عماد، تا: 15 رمضان 813 ق؛ عناوين به سرنج، برخى اوراق نونويس. اولين كتاب استنساخى كاتب بوده است و مهرى كروى در ذيل برگ آخر با سجع عماد طبيب موجود است مهر بادامى با سجع ابوحيان بن على و مهر ديگر با سجع ابى عبدالله 1098 ق .. نسخه معلق به حاشيه تصحيحى و متفرقه و نسخه هاى طبى در اول و آخر نسخه به انضمام يادداشت هاى تملك كتابت شده است.؛ واقف: على غياثى، تاريخ وقف: 27 رجب 1379؛ كاغذ: نخودى آهار مهره سمرقندى، جلد: تيماج آجرى، تعداد صفحات: 94 برگ، 21 سطر سطر، اندازه: 8/ 13* 22 سم [خانقاه احمدى:- 534] 10679. يزد؛ جامع كبير؛ شماره نسخه: 1/ 183 خط: نسخ، كاتب: عبدالوهاب بن عبدالمؤمن، تا: روز چهارشنبه پايان رجب 831 ق، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ عنوان «الباب العاشر فى ادويه الكد و المراره» را دارد و ميرسد به عنوان «الباب العشرون فى تدبير المسافر» و بانجام ميرسد.؛، قطع: وزيرى [نشريه: 4- 410] 10680. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 4/ 7467 آغاز نسخه: أدويه علل الرأس، حب القوقايا ذو الرأس الامتلائيه من الرطوبه ايارج فيقرا عشره دراهم.؛ انجام نسخه: و قد يسقى دانقاً من الذرارنج مع دانق من العدس المقشر بماء فاتر بعد أن ينقع الدرارنج فى الرايب يوماً وليله و يبدل الرايب و يفعل ذلك ثلاث مرات فيكون كافياً. خط: نسخ، كاتب: هروى، محمد بن على، تا: 936 ق، جا: خوارزم؛ عناوين و نشانيها شنگرف.؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات:، 59 پ- 127 ر، مختلف سطر، اندازه: 26* 18 سم [مرعشى: ف: 19- 268] 10681. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 4/ 2081 عكسى آغاز نسخه: بسمله. هذا كتاب القراباذين السمرقندى على ترتيب العلل. ادويه علل الرأس نسخه حب القوقايا النافع من الصداع.؛ انجام نسخه: يدوم بقاء البدن و يحصل الامن من المعادوه انشاء الله تعالى. نسخه اصل: كتابخانه آيت الله گلپايگانى قم، شماره 7/ 35.؛ خط: نستعليق، بى كاتب، تا: 15 ذيحجه 970 ق؛ تعداد صفحات: 110 صفحه، 133- 242، 21 سطر [ميراث شهاب: س 17 ش 3 و 4- 321] 10682. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 6/ 6580- 130/ 33 آغاز نسخه: بسمله كتاب القرابادين على ترتيب علل الرأس ادويه علل الرأس حب القوقايا النافع من الصداع و او داء الرأس الامتلائيه و ابتداء الماء من الرطوبه و ظلمه البصر؛ انجام نسخه: دواء الذراريح النافع من عض الكلب الكلب يؤخذ من الذراريح ... يوماً و ليله و يبدل و يفعل ثلث مرات فيكون كافيا و الله اعلم و احكم تمت الرساله خط: نستعليق، كاتب: رضوى مشهدى، محمد رضا بن زين العابدين، تا: شنبه سلخ ربيع الاول 991 ق؛ عناوين شنگرف، درحاشيه تصحيح شده و علامت بلاغ دارد.؛ جلد: تيماج قهوه اى دورو فرسوده، تعداد صفحات: 57 برگ، 25 سطر، اندازه: 11* 19 سم [گلپايگانى- ف: 6- 3191] 10683. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 4381 آغاز نسخه: و من وجع الاذن ... سعوط للصداع و الشقيقه الباردين ... طلاء الصداع و الشقيقه الحاره ... نسخه المثريطوس وهو دواء شريف مجرب ... و ينفع من الخلقه العنقه و يحد (تم)؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 10، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ عنوان و نشان شنگرف، محشى، با يادداشت تملك فرهاد ميرزا در 1305؛ كاغذ: كاغذ فستقى، جلد: ميشن آلبالويى، تعداد صفحات: 143 برگ، 14 سطر، اندازه: 3/ 13* 5/ 19 سم [ملك- ف: 1- 416] 10684. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 8/ 14345 آغاز نسخه: «كتاب أقرابادين على ترتيب العلل، أدويه علل الرإس حب القوقا يا لإدواء الرأس الإمتلانيه من الرطوبه ...»؛ انجام نسخه: «ترياق نافع ليهش الرتيلاء و الشبث و العنكبوت شونيز عشره م دو قو خمسه م ابهل ثلثه دراهم، تمت الكتاب» خط: نستعليق شكسته، بى كاتب، تا: قرن 10؛ عنوانها ونشانيها: قرمز و مشكى ويژگيها: نسخه اندكى رطوبت ديده است.؛ كاغذ: شرقى، تعداد صفحات: 40 برگ، (39- 78)، سطر، اندازه: 5/ 15* 5/ 1 سم [مرعشى: ف: 36- 238] 10685. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 3/ 4788 خط: نسخ و نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 10، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ عناوين و نشان شنگرف؛ كاغذ: نوعى ترمه، جلد: ميشن قرمز نو، تعداد صفحات:، 25 سطر، اندازه: 2/ 21* 1/ 27 سم [ملك- ف: 8- 90] 10686. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 68/ 360 خط: نستعليق، كاتب: طبيب حموى، محمد بن مؤيد، تا: روز دوشنبه 2 ج 21008 ق، جا: كرمان؛ عنوان و نشان شنگرف.؛ كاغذ: سفيد، [سنا: ف: 1- 192] 10687. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 2/ 4504 خط: نستعليق، كاتب: محمد يوسف، تا: ظاهرا 1010 ق؛ با عناوين و نشان شنگرف.؛ كاغذ: ترمه، جلد: ميشن سياه، تعداد صفحات:، 13 سطر، اندازه: 8/ 12* 5/ 23 سم [ملك- ف: 7- 414] 10688. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 6704 خط: نستعليق، بى كاتب، تا: شنبه 28 شعبان 1038 ق؛ عناوين به نسخ و با خطى شنگرف برفراز آن نشانى دارد. داراى حواشى بسيار مختصر، روى برگ اول عريضه اى بدون نام ديده مى شود. حاشيه نسخه رطوبت ديده، در سه برگ پايانى يادداشتى در اوزان و مكاييل و طريق استخراج امزجه مركبات و مقدار نوشيدن شربتها و مهر بيضوى مذكور آمده است.؛ جلد: تيماج مشكى بدون مقوا، تعداد صفحات: 95 برگ، 18 سطر، اندازه: 10* 15 سم [شورا: ف: 20- 212] 10689. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 2/ 1990 آغاز نسخه: بسمله، حمدله ... و الصلاه على نبيه محمد و عترته الطاهرين. كتاب القرابازدين على ترتيب العلل. ادويه علل الراس حب القو قايا؛ انجام نسخه: يبدا الراتب و يفعل ثلاث مرات فيكون كافياً. تم و الحمدلله رب العالمين فهرست قراباذين سمرقندى كه در ضمن كتاب تلخيص نهاده شده چنين است: آغاز كتاب برگ 171 ادويه علل الراس برگ 171 انف (بينى) برگ 175 الاذن (گوش) برگ 176 اسنان (دندان) برگ 177 الفم (دهان) برگ 178 الصدر (سينه) برگ 181 القلب (دل) برگ 181 المعده برگ 182 كبد و طحال برگ 185 امعاء برگ 188 اسهال برگ 190 الديدان (كرم معده) برگ 192 المثانه برگ 192 مقعد و رحم (زهدان) برگ 194 نقرس برگ 199 حميات (تبها) برگ 201 ادويه زينتى برگ 207 ادويه گوفتگى برگ 213 ترياكها (مخدرها) برگ 214 خاتمه قرابادين برگ 216 بى كاتب، تا: غره رجب 1074 ق، جا: اصفهان؛ در برگهاى 171 تا 216 با همان نستعليق است كه تلخيص بدان نوشته شده، در جمادى الاول 1077 در همان شهر (ظاهراً از طرف مؤلف تلخيص) تجديد نظر شده است، نام كاتب ندارد، عنوانها شنگرف، حاشيه هاى توضيحى و تصحيحى و تغييراتى دارد كه شايد از خود مؤلف باشد، بنابراين نسخه اصل و منحصر بفرد است شماره پيشين: 448- 1306؛ كاغذ: نخودى، فرنگى، جلد: تيماج سرخ، يك لا ضربى، آستر كاغذ نخودى، 150* 210، تعداد صفحات:، 21 و 22 سطر سطر، اندازه: 80* 130 سم [ملى ايران: ف: 11- 29] 10690. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 1/ 6811 آغاز نسخه: بالطهوج و الانبر باريس يغلى كل حال جيد للماء الاصفر يطبخ ادراج ... بابزار و ملح و بصل و ماه قليل فاذا نضج يلقى عليه ماء الباقلى و خل و مرى ...؛ خط: نسخ، كاتب: حويزى، خلف بن نعمت، تا: شنبه 2 رمضان 1098 ق، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ عناوين به شنگرف. تصحيح شده. برخى از برگها به خطوط ديگرى غير خط كاتبان مذكور كتابت شده است.؛ جلد: تيماج قهوه اى، دور و عطف ترميمى، تعداد صفحات: 109 برگ، مختلف سطر، اندازه: 15* 20 سم [شورا: ف: 20- 275] 10691. تهران؛ علوم پزشكى؛ شماره نسخه: 216 آغاز نسخه: بسم الله الرحمن الرحيم. كتاب القرابادين على ترتيب علل ادويه علل الراس؛ انجام نسخه: و كما فيطوس و سنبل رومى و ورق السادج الهندى خط: تحريرى، بى كاتب، تا: قرن 11، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ در پايان نسخه هاى طبى است. از صفحه 210 تا پايان كتاب ص 237 مطالب متفرقه طبى به فارسى است. كتاب آب ديده است.؛ كاغذ: سفيد و آبى است، تعداد صفحات: 209 صفحه، 15- 17 سطر 7/ 5* 9 سطر، اندازه: 5/ 15* 21 سم [نشريه: 3- 380] 10692. تهران؛ علوم پزشكى؛ شماره نسخه: 2/ 247 آغاز نسخه: القرابادين على ترتيب العلل ادويه علل الراس نسخه القوقايا النافع من الصداع ...؛ انجام نسخه: دواء السرطان ... هذا الدواممن نمشه كلب خط: تحريرى، بى كاتب، تا: سده 10 و 11 قرن 11؛ در بالاى نسخه آمده است «اقرابادين على بن عمر سمرقندى فى المعالجات» در ميانه آمده «باب 18 الادويه المعديه اقراص الكبد» در ص ع آمده «القرابادين على ترتيب العلل من كتاب الاسباب و العلامات الذى صنفه ... محمد بن على بن عمر المتطبب السمرقندى .... ادويه علل الرأس». حواشى كتاب وصالى شده است.؛ تعداد صفحات: 130 صفحه، «221- 351»، 20- 22 سطر، اندازه: 15* 5/ 22 سم [نشريه: 3- 380] 10693. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 4867 آغاز نسخه: ..... و يبقى الدهن ثم يعصر الدهن عنها و يرد الاثقال الى القدر و يصب عليها الماء و الدهن ....؛ انجام نسخه: باب الثانى عشر فى ادويه الكلى و المثانه اقرص لحرقه البول و عسره .... لوز الصنوبر و حب الكاكيح ثلثه ثلته .... نسخه در حاشيه تصحيح شده، برگ 51 پ و برگ 62، چند نسخه داروئى. نسخه حاضر از ابتدا و انتها افتادگى دارد و از اواسط باب اول (ادويه علل الراس) تا اوايل باب دوازدهم (ادويهالكلى و المثانه) [برگ 171 تا 193 نسخه مذكور] را شامل است.؛ خط: نستعليق متوسط، بى كاتب، تا: قرن 11؛ عناوين با شنگرف.؛ كاغذ: دولت آبادى نخودى، جلد: مقوايى با روكش كاغذى مشكى نقش دار، عطف تيماج انارى، اندرون كاغذى سرخ، تعداد صفحات: 52 برگ، 45 پ- 97 پ، 17 س 70* 140 سطر، اندازه: 125* 215 سم [رايانه ملى:- 2243] 10694. حضرموت؛ مكتبه الاحقاف؛ شماره نسخه: 2/ 67- مجموعه آل يحيى آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين ... البحث عن علم الطب و معالجه المرضى و الإهتمام بخلاصهم و التماس الصحه ...؛ انجام نسخه: تم أصولت الكتاب فى الطب تصنيف الإمام ... محمد بن على السمرقندى خط: نسخ، بى كاتب، تا: 1113 ق؛ و هى مجدوله. مكتبه الأحقاف، مجموعه آل يحيى. طب، تريم.؛ تعداد صفحات: 23 برگ، 25 سطر، اندازه: 20* 30 سم [مكتبه الاحقاف- ف: 2- 1247] 10695. بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 326- 5 بى كاتب، تا: 1166 ق؛ تقع ضمن مجموع كتب سنه 1166 ه- 1752 م جيده الخط مؤطره الصفحات؛ تعداد صفحات: 79 صفحه، 27 سطر سطر، اندازه: 30* 19 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 258] 10696. تبريز؛ ملى تبريز؛ شماره نسخه: 4/ 3490 آغاز نسخه: كتاب القرابادين على ترتيب العلل. بسم الله الرحمن الرحيم. ادويه علل الراس حب القوقا يا النافع من الصداع و ادوار الراس ...؛ انجام نسخه: ... دواء الدراريج النافعه من عض الكلب الكلب توخذ الدراريج السمان الكبار منتوقه القويم و الرووس و الا جنحه جزو و من العدس المقشر جزو و من الزعفران و السنبل و القرنفل و الفلفل ... يعد ان ينقع الدراريج فى الرائب يوما ليله يبدل الرائب ويفعل ثلاثه مرات فيكون كافيا ... خط: نسخ، كاتب: احمد بن عبدالمحسن بن محمد، تا: 1166 ق؛ مجدول است. رووس مطالب را باشنگرف نوشته و جدولها راباشنگرف ترسيم كرده اند. با چهار نسخه ديگر در طب در يك مجلد است و همه بخط كاتب نامبرده در بالا است. و ظاهرا خود كاتب پزشك بوده و همه اين رسالات از تاليفات خود اوست؛ كاغذ: اهارمهره، جلد: چرمى ضربى- 21/ 5* 15، تعداد صفحات: 39 برگ، 33 سطر [ملى تبريز: ف: 3- 1014] 10697. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 22758 آغاز نسخه: بسمله و به استعين و هو نم المستعان.؛ انجام نسخه: فقل من عيون الحساب و السلام. خط: نستعليق، بى كاتب، تا: 1267 ق؛ كاغذ: نخودى، جلد: تيماج، [رايانه آستان قدس: 4- 1050] 10698. شيراز؛ خانقاه احمديه؛ شماره نسخه: 525 نسخه كامل است.؛ خط: نستعليق تحريرى، بى كاتب، تا: حدود اوائلقرن 13؛ عناوين نانويس.؛ واقف: على غياثى، تاريخ وقف: 27 رجب 1379؛ كاغذ: شكرى آهار مهره فرنگى، جلد: تيماج آجرى، تعداد صفحات: 73 برگ، 15 سطر سطر، اندازه: 15* 2/ 21 سم [خانقاه احمدى:- 535] 10699. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 22916 آغاز نسخه: بسمله و به نستعين ... ادويه علل الراس.؛ انجام نسخه: موجود: نقل من عيون الحساب ... مجرب است. خط: نستعليق، بى كاتب، تا: اواخر قرن 12 و اوايلقرن 13؛ اواخر قرن دوازدهم و اوائل قرن سيزدهم. عناوين بسياهى.؛ واقف: عبدالباقى آيت اللهى شيرازى، تاريخ وقف: 1374؛ كاغذ: نخودى، جلد: تيماج يك لا، تعداد صفحات: 91 برگ، 15 سطر، اندازه: 10* 17 سم [آستان قدس- ف: 19- 421] 10700. اسلام آباد؛ خزانه مفتى؛ شماره نسخه: 452 خط: نسخ، كاتب: عبدالسلام السيالكوتى، بى تاريخ؛ و بآخرها رساله: أصول تراكيب و إبدال الأدويه؛ تعداد صفحات: 108 برگ، 20 سطر سطر، اندازه: 22* 15 سم [خزانه مفتى: 5- 146] 10701. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 2083 عكسى بى كاتب، بى تاريخ؛ تكرار تصوير شماره 2081 (رديف چهارم مجموعه) است با همان خصوصيات.؛ [ميراث شهاب: س 17 ش 3 و 4- 322] 10702. بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 22865- 4 بى كاتب، بى تاريخ؛ ترقى للقرن الحادى عشر الهجرى السابع عشر الميلادى؛ تعداد صفحات: 170 صفحه، 21 سطر سطر، اندازه: 22* 5/ 13 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 258] 10703. بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 2950- 1 كاتب: ابوتراب بن محمد الحسينى، بى تاريخ؛ تعداد صفحات: 422 صفحه، 12 سطر سطر، اندازه: 23* 5/ 12 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 258] 10704.بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 18469- 2 بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ نسخه نفيسه ترقى لبدايه القرن الثامن الهجرى بدايه القرن الرابع عشر الميلادى عليها تملك لمحمد بن صبغان اللطيفى مؤرخ سنه 779 ه- 1377 م و تملك آخر لشهاب الدين بن حسن بن على الطبيب الكرمانى سنه 873 ه- 1468 فى اولها فوائد و معالجات طبيه منها و صفات فى معالجه البياض (البرص) و منقولات اخرى من شرح القانون للشيرازى و كناشى الرازى. ناقصه قليلا من الاخر.؛ تعداد صفحات: 174 صفحه، 19 سطر سطر، اندازه: 23* 5/ 15 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 257] 10705. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 1/ 9878 بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: انجام؛ [دانشگاه تهران: ف: 17- 499] 10706. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 1/ 2462- ف نسخه اصل: كتابخانه وزيرى جامع يزد، ش 3991؛ بى كاتب، بى تاريخ؛ [فيلمهاى دانشگاه تهران- ف: 1- 697] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج4، ص: 2976).

پايان نامه ها تاجميري، بهروز (1390). پزشكي در عصر ايلخانان مغول. پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه اصفهان، دانشكده ادبيات و علوم انساني. مقالات 1. گلشني، سيدعليرضا، عباسي، جواد، ايمانپور، محمدتقي، فروزاني، سيد ابوالقاسم (1397). بررسي زندگاني و آثار پزشكي حكيم نجيب الدين سمرقندي. مجله طب سنتي اسلام و ايران، 9 (3)، 211-218. 2. نادري، نگار (1396). سمرقندي، نجيب الدين. دانشنامه جهان اسلام، ج. 24، 541 – 543. 3. مقدس، احسان (1393). ذكر الادويه المسهله و خواصها اثر نجيب الدين سمرقندي. پيام بهارستان، 23، 309- 324.

[گوهرشاد مشهد/ 892 2؛ الذريعه 17/ 60؛ معجم المؤلفين 11/ 31؛ مجله معهد المخطوطات 4/ 2 ص 305؛ كتابخانه ملك 1/ 416 و 7/ 414 و 8/ 90؛ فهرست آستان قدس 19/ 419؛ مرعشى 19/ 268؛ كتابخانه ملى 11/ 29؛ نشريه 3/ 380؛ ره آورد 353 و 363؛ ملى تبريز 3/ 1014؛ فيلم دانشگاه 1/ 697؛ دانشگاه تهران 17/ 499؛ نشريه 4/ 410 و 3/ 337 و 5/ 216 و 11/ 138؛ رايانه ملى ص 2243؛ رضوى ش 93- ملك 568- پزشكى 353؛ الطب الصيدليه ص 257 و 258؛ عيون الانباء 2- 31؛ معجم المؤلفين 11- 31؛ معجم 1047 بروكلمان (المانى) 1- 491؛ مجلس شورا 20/ 275؛ فهرستواره منزوى 5/ 3629؛ رايانه آستان قدس؛ خزانه مفتى 5/ 146] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج4، ص: 2976).

نسخه رنگي اثر در آدرس زير موجود است: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100113508766.0x00000e