328

المغني في تدبير الامراض و تعريف العلل و الاعراض

al-mugni fi tadbir-il amarad wa ta'rif-il 'ilal wa-l a'rad

ابن هبه الله، سعيدبن هبه الله، 436- 495؟هـ. ق. (1045- 1102)

قرن 5هـ. ق.

ناشناخته

ناشناخته

بسم الله الرحمن الرحيم قال الشيخ الاجل الفيلسوف ابي الحسن سعيدبن هبة الله بن الحسن الطبيب إنَّ اول ما نطق به اللسان و ثبت برهانه في الجنان

بهذا العلاج يعالج من يسقي الجندباد مسترق من سقي البيخ القي و شرب طبح التين فاعلم ذلك

ندارد

تعليقه دارد

تك متني

عربي

350ص.: جدول

نسخ

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

33914-33917

OR 2185

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

داروشناسي -- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي سنتي -- متون قديمي تا قرن 14 , پ‍زش‍ك‍ي‌ اس‍لام‍ي‌ -- م‍ت‍ون‌ ق‍دي‍م‍ي‌ ت‍ا ق‍رن‌ 14

طب، علل و علامات، بيماريهاى اعضاء، سموم و ادويه، المرض، السبب المرض، التدبير، معالجات

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

33914

ندارد

17

image/jpg

ابوالحسن سعيد بن هبةالله بن حسين (436-495ق)، از بزرگترين اطباى قرن پنجم هجرى است. وى در سال 436ق (1045م) در بغداد ديده به جهان گشود و در همان شهر تا پايان عمر زندگى نمود. از اساتيد او مى‌توان به ابوعلاء بن تلميذ، ابوالفضل كتيفات و عبدان كاتب اشاره نمود. روزگار زندگى او مصادف با روزگار سلطنت المقتدى بامر الله (467ق- 478ق) و فرزندش المستظهر (478ق- 512) بود كه وى در دستگاه اين دو خليفه عباسى، به خدمت مشغول بوده است و مدتى نيز سرپرستى بيمارستان عضدى بغداد به او واگذار شده بود. از محضر اطباى بسيارى بهره بردند كه مى‌توان به افراد اشاره كرد: 1. ابوابركات هبةالله ملكا بغدادى (470 ق- 570ق.) 2. يحيى بن عيسى بن جزله (متوفى 493 ق) 3. امين‌الدوله ابن التلميذ (465 ق - 560ق.) 4. عبدالوهاب نيشابورى: وى نگاشته‌هاى استادش سعيد بن هبةالله را به خراسان برد. وى سرانجام پس از پنجاه و نه سال زندگى، به سال 495ق (1102م) در بغداد ديده از جهان فروبست (ويكي نور، مدخل «سعيد بن هبةالله»).

ابوالحسن سعيد بن هبةالله بن حسين طب‍ي‍ب‌، اب‍وال‍ح‍س‍ن‌ س‍ع‍ي‍د ب‍ن ه‍ب‍ةال‍ل‍ه‌ اب‍ن ‌ه‍ب‍ةال‍ل‍ه (ويكي نور، مدخل «سعيد بن هبةالله»).

سعيد بن هبه الله تأليفات بسيارى در طب، منطق و فلسفه به رشته تحرير درآورده است كه از آن جمله است: - المغنى فى الطب - الاقناع - التلخيص النظامى - كتاب خلق الانسان - كتاب فى اليرقان - مقالة فى صفات تراكيب الادويه: مؤلف در كتاب مغنى به اين اثر اشاره كرده است. - جوابات عن مسائل سئل عنها - مقالة فى الحدود و الفرق: رساله‌اى در فلسفه است. - مقالة فى تحديد مبادى الاقاويل الملفوظ بها و تعديها - كتاب الاسباب و العلامات عيون الانباء فى طبقات الاطباء - المغني في الطب - المغني في تدبير الامراض و تعريف العلل و الاعراض (ويكي نور، مدخل «سعيد بن هبةالله»).

كتابى است با بيانى متمايل به اختصار و تلخيص كه در آن ابتدا از امراض مربوط به سر و سپس به ترتيب از امراض ساير اعضاء بدن هر كدام بنحو مستقل و مجزا در جدولى و بعد در كنار آن از علل پيدايش آنها در جدولى ديگر و آنگاه بلافاصله در جدول سوم از عوارض آنها و سپس با شرح بيشترى از طريقه تدبير و علاج آن امراض بحث و گفتگو شده است. نام مؤلف را كاتب حسن بن هبه الله بن الحسن نوشته ولى اين مطلب ظاهرا سهو است از ناحيه او زيرا بموجب صريح قول ابن ابى اصيبعه در عيون الانباء (1: 254) و حاجى خليفه در كشف الظنون (كه كتاب را نمى گويد بنام كيست ولى نام مؤلف را درست بدست مى دهد) آن كس كه كتابى بنام المغنى در طب نوشته و آن را بنام خليفه عباسى المقتدى بامرالله كرده ابوالحسن سعيد بن هبه الله بن الحسين است، و به لحاظ اين كه اين فقرات مطابقت دارد عينا با صريح قول مؤلف در مقدمه اين كتاب پس معلوم مى شود قطعا كه نام مؤلف ابوالحسن سعيد و نام جد او حسين است كه در 13 جمادى الاخر سنه 436 متولد شده و در ششم ربيع الاول 495 در گذشته و چنان كه در ترجمه احوالش مسطور است استاد ابن جزله مؤلف كتاب منهاج البيان فى ما يستعمله الانسان و تقويم الابدان فى تدبير الانسان و از جمله حكما و اطباى معروف بيمارستان عضدى بوده و چندين كتاب و رساله در علم طب نوشته است از جمله كتاب الاقناع كه مفصل تر از مغنى بوده و مقاله فى ذكر الحدود و الفروق و مقاله فى تراكيب الادويه المحال عليها فى كتاب المغنى و كتاب خلق الانسان كه يك نسخه بسيار نفيسى از آن در كتابخانه رضويه محفوظ است (تحت رقم 5149). (غلامعلى عرفانيان). از كتاب المغنى نسخ بسيار در دست است كه برو كلمان ياد ميكند و از آن جمله در مشهد، آصفيه، پاريس، موصل، موزه لندن و بادليان. در دانشگاه تهران نيز و نسخه با شماره 2/ 5005 و 5052 محفوظ و دوم (به نوشته فهرست آنجا) از قرن 8- 9 ه- است. از اين مؤلف كتابى مفصل تر از المغنى در دست است به نام «الاقناع» كه نسخه آن در سپهسالار (شماره 748 مورخ 701) موجود است. (عبدالحسين حائرى) در اسباب و اعراض دويست و يك نوع از بيماريها و چگونگى درمان آن، از سر تا پا، با عناوين «المرض- السبب- العرض- التدبير» تقديم شده به الامام المقتدى بامر الله اميرالمؤمنين. (سيد احمد اشكورى) با عنوانهاى «المرض، السبب، العرض، التدبير» براى هر يكى از بيماريها نمونه عنوانهاى بابها: فى ذكر الامراض الحادثه فى العنبيه اعنى ثقب الحدقه و مداواتها (نخستين عنوان است) فى ذكر الادويه القتاله و تعديد اصنافها و ذكر مداواه الخاصه بكل واحد من اصنافها (محمد تقى دانش پژوه) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3535)

كتابى است كه در آن از امراض مربوط به سر و سپس به ترتيب از امراض ساير اعضاء بدن هر كدام بنحو مستقل و بعد علل پيدايش و عوارض آنها و سپس طريقه تدبير و علاج آن امراض بحث و گفتگو شده است (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3535).

مؤلف اين كتاب را براى المقتدر بالله عباسى نوشته و نام او را در ديباجه كتاب مى آورد. (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3536)

نسخه هاي ديگر اثر با مشخصات زير چاپ و يا تصحيح شده است: چاپ: السعوديه، دار المنهاج، تحقيق الدكتور محمد ياسر زكور، الطبعه الاولى، 1430 ق، 742 صفحه (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3536)

12457. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 10430 آغاز نسخه: بسمله، قال الشخ الجليل الفيلسوف ابوالحسن سعيد بن هبه الله بن الحسن الطبيب ان اولى ما ينطق به اللسان ... فى ذكر الامراض الظاهره الحادثه بالرأس و مداومتها.؛ انجام نسخه: علاج من سيقى البيخ القى و شرب طيج التين. انجامه: آخر الكتاب و الحمدلله وحده موجه العقل و .... كتبه لنفسه عبدالرحمن بن محمد بن عبدالله الحسن اللمى فى ايام آخرها خامس جمادى الاولى سنه ثلث و سبعين و خمسمئه. حسبنا و نعم الوكيل. خط: نسخ، كاتب: اللمى، عبدالرحمن بن محمد بن عبدالله الحسن، تا: 5 جمادى الاولي 573 ق؛ نسخه بسيار كهن است و در صفحات آغازين آن داراى يادداشت هاى متعدد و مالكيت قديمى است و داراى برگ شمار به عدد در كنار اوراق است. عناوين درشت و مشكى و در جدول كشى سرخ در تمام صفحات 1. يادداشت خريد محمد على بن محمد صادق 25 جمادى الثانى 1075 در برگ آخر 2. يادداشت مالكيت و مطالعه ابوبكر بن جعفر بن احمد ابوسلطان در 927 ق، در برگ 1 3. يادداشت مالكيت محمد عمر بن عبدالعزيز در برگ 2. 4. يادداشت مالكيت على بن محمد بن اسدى المتطب در 799 در برگ 2 5. يادداشت مالكيت احمد بن محمد صيهو متطب در برگ 1. 6. يادداشت مالكيت محمد بن حامد الخزاعى در برگ 2 7. يادداشت خريد و؟ ابى طاهر بن ابى منصور بن محمد بن فارس المتطب در برگ 2. 1. يادداشت مطالعه محمد بن محمد بن ... لطف الله در 888 ق. در برگ 2 2. يادداشت قيمت نسخه و تعداد اوراق (107) ورق در برگ 107 پ 3. فوايد طبى به عربى در برگ 107 پ 4. كلمات حضرت امير در حرف ق در برگ 108 ر و حرف كه در 108 پ و پشت جلد آغاز نسخه. مهر مالكيت «طاهر الحسين» در ص 1.؛ كاغذ: سمرقندى حنايى رنگ.، جلد: مقوا رويه كاغذ ابر و باد عطف پارچه سرخ، آستر كاغذ (متن نسخه خطى)، تعداد صفحات: 109 برگ، 28 سطر (14* 20) سطر، اندازه: 17* 27 سم [دانشگاه تهران: ف: 19- 585] 12458. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5136 آغاز نسخه: بسمله قال الحسن ابن هبه الله ابن الحسن الطبيب ان اولى ما نطق به اللسان و ثبت [برهانه] فى الجنان الحمد له لمدبر الازمان الذى اوجد المخلوقات بقدرته.؛ انجام نسخه: فى اخراجه لتامن بذلك حدوث البليه و العفن. خط: نسخ درشت، بى كاتب، تا: 12 محرم 740 ق؛ كاتب نامعلوم (نام او در صحافى بريده شده). جداول به شنگرف و عناوين به قلم زر و برخى به شنجرف.؛ واقف: ابن خاتون عاملى، اسدالله بن محمد مؤمن (- 1067 ق)، تاريخ وقف: 1067؛ كاغذ: نخودى، جلد: مقوا عطف و سجاف چرم، تعداد صفحات: 100 برگ، مختلف سطر، اندازه: 5/ 12* 5/ 27 سم [آستان قدس- ف: 19- 534] 12459. لس آنجلس؛ كتابخانه دانشگاه لس آنجلس؛ شماره نسخه: 24 م خط: نسخ معرب، بى كاتب، تا: قرن 8، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ از آغاز افتاده. نسخه را عبدالرزاق طبيب پسر يحيى كشلى در اصفهان به شصت شاهى خريده و آن را «المغنى» ناميده است، سپس آن به افضل بن يحيى رسيده و به محمد درويش طالب طبيب و منجم سراى سلطانى عثمانى در 1024؛ [نشريه: 11- 133] 12460. تهران؛ دائره المعارف بزرگ اسلامى؛ شماره نسخه: 143 آغاز نسخه: بسمله. قال الشيخ الجليل الفيلسوف الاوحد ابوالحسن سعيد ابن هبه الله بن الحسن الطبيب. ان اول ما ينطق به اللسان و يثبت برهانه فى الجنان، الحمد لمدبر الازمان الذى اوجد المخلوقات ...؛ انجام نسخه: موجود: ... البارده الرطبه كالسموك ... خط: نسخ كهن معرب، بى كاتب، تا: قرن 8؛ نسخ كهن، معرب و مشكول. عنوان و نشان به شنگرف، برخى از صفحه ها محشى، با يادداشت تملك «محمد مدعو بالجليل بن محمد جعفر 1190 ق» و نشان مهر بيضى او. شمث 66831؛ كاغذ: ضخيم، جلد: تيماج عنابى ضربى مجدول، تعداد صفحات: 205 برگ، 15 س 14* 9/ 5 سطر، اندازه: 21* 5/ 14 سم [دائره المعارف بزرگ: ف: 1- 236] 12461. همدان؛ دانشگاه بوعلى؛ شماره نسخه: 30 آغاز نسخه: الحمد لله مدبر الأزمان الذى اوجد المخلوقات بقدرته و فضل الانسان على جميعها بحكمته؛ خط: نسخ، كاتب: حرار، محمد بن على، تا: سوم جمادى الآخر 862 ق؛ براى عماد الدين يحيى بن محمد بن الحسن بن امير المؤمنين نگاشته، عناوين مشكى درشت وزرين و شنگرف، قبل از كتاب پنج برگ است داراى فهرست مطالب، روى برگ اول تملك شيخ ناد على طبيب بتاريخ ذى الحجه 1232 در بمبئى با مهر ديده مى شود؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 167 برگ، 23 سطر، اندازه: 5/ 27* 18 سم [اوراق عتيق: 3- 320] 12462. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 5052 آغاز نسخه: قال الشيخ ابو على حسن بن هبه الله بن الحسين (؟) ان اولى ما نطق به اللسان و ثبت برهانه فى الجنان الحمد لمدبر الازمان.؛ انجام نسخه: فى ذكر الامراض العارضه فى الانثيين و مداواتها. المرض ذهاب شهوه الجماع ... و يشفى من الا (افتاده). خط: نسخ، بى كاتب، تا: سده 8 وقرن 9؛ جدول شنگرف،؛ كاغذ: سمرقندى، جلد: تيماج ترياكى مقوايى فرسوده، تعداد صفحات: 90 برگ، 29 س 11* 17/ 5 سطر، قطع: خشتى، اندازه: 5/ 15* 24 سم [دانشگاه تهران: ف: 15- 4098] 12463. بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 11456- 1 آغاز نسخه: (ان اول ما نطق به اللسان و ثبت برهانه فى الجنان الحمد لمدبر الازمان الذى اوجد المخلوقات بقدرته و فضل الانسان على جميعها بحكمته ...)؛ كاتب: بلحسن بن عبدالرازق بن خلف الرويحى للشيخ عامر بن سعيد بن عامر بن بلحسن المعمرى، تا: 28 جمادى الاولي 1092 ق؛ تعداد صفحات: 418 صفحه، 14 سطر سطر، اندازه:5/ 20* 15 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 344] 12464. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 3839 آغاز نسخه: بسمله قال الشيخ الاجل الفيلسوف ابوالحسن سعيد بن هبه الله بن الحسن ان اولى ما نطق به اللسان و ثبت برهانه فى الجنان الحمد لمدير الازمان ... و بعد فالرغبه الى الله تعالى فى ادامه ايام من خصه من خلقه بتدبير الامم ... و لهذا السبب جعلت قصدى فيما ذكرته فى هذا الكتاب من علم الامراض و اسبابها و اعراضها و مداواتها طريقاً متوسطا مغنيافى الاسفار عن استصحاب الكتب الكبيره مجتبناً فيه التطويل ... و قدمت ذكر الامراض على الاسباب الفاعله لهالظهورها و جعلت ابتداء الكلام فى الامراض الحادثه بالرأ الظاهره و الباطنه و اردفت ذلك ببقيه امراض الاعضاء على نسق و تحقيق و ... فى ذكر الامراض الظاهره الحادثه بالرأس و مداوتها المرض: الخرار انتشار اجسام رقاق شبيه بالنخاله.؛ انجام نسخه: پايان: و علاج من سقى البنج القيء و شرب طبيخ التين. كمل الكتاب والحمدلله رب العالمين. خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 11؛ (تا اوائل 12) داراى اصلاح و تصحيح و بر پاره اى از كلمات خط كشيده شده و اثر رطوبت در اوراق ديده ميشود، بر پشت برگ نخست ترجمه ايست كوتاه از مؤلف به قلم مرحوم ميرزا طاهر تنكابنى و عناوين، در متنه و حاشيه به شنگرف. شماره ثبت قديم: 25870 جديد: 9365 تنكابنى: 96؛ كاغذ: آهار مهره شكرى و ضخيم، جلد: تيماجى قهوه اى با ترنج و نيم ترنج سوخته با لبه هاى مندرس سجاف عطف تيماج قرمز مندرس، تعداد صفحات: 226 صفحه، 31 سطر، قطع: خشتى، اندازه: 5/ 14* 22 سم [شورا: ف: 10- 1874] 12465. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 2/ 15436 آغاز نسخه: «بسمله، قال الحسن بن هبه الله بن الحسن الطبيب، ان أولى ما نطق به اللسان و ثبت برهانه فى الجنان، الحمد لمدبر الأزمان الذى أوجد المخلوقات بقدرته و فضل الإنسان على جميعها بحكمته و جعله عالماً متوسطاً بين الأولى .... أما بعد ... المرض الصداع التابع لسوأ مزاج حار مفرد حادث ...»؛ انجام نسخه: «فاذا كانت قوه البعض صحيحه و الحركات سهله و الشهوه للطعام و الشراب ثابته، لم تبطل فلا يهولتك الأعراض الخوفه الهايله، فان كان مع ذلك قد تقدم النضج فلا يخففها البته بل ... بانها سيكون سبباً للبحران و لاسيما اذا خلد فى يوم باحورى» خط: نسخ، بى كاتب، تا: 1236 ق؛ عنوانها و نشانيها: قرمز. ويژگيها: نسخه اى نفيس است. دو بار در تهران و شيراز مقابله شده كه در برگ پايان بدان اشاره رفته، حاشيه نويسى بسيار به فارسى و عربى دارد كه بيشتر آنها دستورات پزشكى و به فارسى است.؛ كاغذ: فرنگى، تعداد صفحات: 219 برگ، «8 الف- 226 پ»، 21 سطر، اندازه: 9* 5/ 14 سم [مرعشى: ف: 39- 226] 12466. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5147 آغاز نسخه: بسمله قال الحسن ابن هبه الله ابن الحسن الطبيب ان اولى ما نطق به اللسان و ثبت [برهانه] فى الجنان الحمد له لمدبر الازمان الذى اوجد المخلوقات بقدرته.؛ انجام نسخه: فى اخراجه لتامن بذلك حدوث البليه و العفن. خط: نسخ، كاتب: محمد على، تا: قرن 13؛ نيمه صفحه اول نونويس، عناوين و جداول به سرخى. نسخه بجهت واقف استنساخ شده و در سنه 1292 در ملكيت شيخ الرئيس قاجار بوده است.؛ واقف: ميرزا موسى خان، تاريخ وقف: 1262؛ كاغذ: آهار و مهره شده، جلد: تيماج نيلى يك لا، تعداد صفحات: 101 برگ، مختلف سطر، اندازه: 14* 21 سم [آستان قدس- ف: 19- 535] 12467. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 3/ 5005 آغاز نسخه: بسمله. قال [ابو] الحسن [سعيد] بن هبه الله بن الحسن بن الطبيب (؟) ان اولى ما نطق به اللسان و ثبت برهانه فى الجنان الحمد لمدبر الازمان ... و لما راى العبد ايامه الزاهره ... آثر ان يصنف لمولاه كتابا طبيا مختصرا مغنيا فى معرفه الامراض و اسبابها و علاماتها فمداواتها؛ انجام نسخه: لتامن بذلك حدوث البليه و العفن. بى كاتب، تا: قرن 13؛ عنوان شنگرف،؛ كاغذ: فرنگى، جلد: مقوا عطف تيماج، تعداد صفحات: 107 برگ، 63- 170 ر، سطر، قطع: خشتى، اندازه: 5/ 16* 5/ 20 سم [دانشگاه تهران: ف: 15- 4083] 12468. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 5092- ف نسخه اصل: دانشگاه لس آنجلس 24 م.؛ بى كاتب، بى تاريخ؛ [فيلمهاى دانشگاه تهران- ف: 3- 132] 12469. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5139 خط: نستعليق، بى كاتب، بى تاريخ؛ [الفبائى آستان قدس:- 537] 12470. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 22886 آغاز نسخه: بسمله قال الحسن ابن هبه الله بن الحسن الطبيب؛ انجام نسخه: و كنتم على شفا حفره من النار نسخه كامل.؛ خط: نستعليق خوش، كاتب: محمد على، بى تاريخ؛ عناوين به شنگرف.؛ واقف: عبدالباقى آيت اللهى شيرازى، تاريخ وقف: اسفند 1375؛ كاغذ: شكرى آهارى فرنگى، جلد: مقوا، تعداد صفحات: 102 برگ، 25 سطر، اندازه: 5/ 13* 21 سم [آستان قدس- ف: 19- 535] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3537)

[دانشگاه بوعلى ص 33؛ دائره المعارف بزرگ اسلامى 1/ 236؛ حاجى خليفه 2/ 1750؛ زركلى 3/ 103؛ مجلس شورا 10/ 1874؛ برو كلمان 1: 485 (ص 639- 640) و ذيل يكم: 888 مشهد (رضوى) 3: 34 و 38 طب (فهرست سپهسالار 3: 180)؛ فيلم دانشگاه 3/ 132؛ فهرست آستان قدس 19/ 534- 535؛ دانشگاه تهران 15/ 4083 و 15/ 4098؛ نشريه 11/ 133؛ الطب الصيدليه ص 344؛ الفبائى آستان قدس 537؛ رايانه آستان قدس] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3537)

نسخه رنگي اثر در آدرس زير موجود است: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023431928.0x000001