331

تقويم الادويه المفرده و كيفيته اخذها و صفاتها

taqwim-ul adwiyat-il mufrada wa kayfiyat-u axd-i-ha wa sifat-u-ha

تفليسي، حبيش بن ابراهيم، قرن 7هـ. ق. taflisi, lobays ebn-e ebrahim (-13c)

قرن 8هـ. ق.

ابن اسماعيل الاسدي الجزايري

ناشناخته

الحمدلله مستحق الحمد و الثنا و مستوجب العباده علي العباد بما اولاهم من الا لاه ... قال ابوالفضل حبيش بن ابراهيم المتطبب التفليسي ... و سميته بكتاب تقويم الادويه

ينبقي لهوان بطلب طرق القدما و بعده مما يلتق لسبق الحروف منه اسمه الدواء و هلم كذلك الي ... عليه قصده و الله ولي التوفيق

دارد

نسخه داراي متن مجدول است

تك متني

عربي

27ص.

نسخ

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

34132-34134

OR 5861/1

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

پ كاتب الاسدي الجزايري، ابن اسماعيل

داروشناسي -- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي سنتي -- متون قديمي تا قرن 14 , پ‍زش‍ك‍ي‌ اس‍لام‍ي‌ -- م‍ت‍ون‌ ق‍دي‍م‍ي‌ ت‍ا ق‍رن‌ 14

طب، ادويه مفرده، ادويه مركبه، اسماء الادويه، قرابادين، خواص و ويژگيهاى دارو، كيفيت استعمال دارو، اختيارات اطبا، مقدار مصرف، قدرت دارو

610

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

34132

دارد

15

image/jpg

ابوالفضل حبيش بن ابراهيم بن محمد تفليسى (حدود 515-حدود600 ق)، عالم، اديب، طبيب، متطبب، نويسنده فارسي و عربي‌نويس گرجي، از دانشمندان قرن ششم هجرى است كه در علم صرف و نحو و لغت و نجوم و طب تبحر و استادى داشته و آثار گران‌بهايى در اين علوم از او به‌جاى مانده است. نام حبيش در نسخه‌هاى آثارش در معرض تحريف قرار گرفته و به‌صورت‌هاى حَبَش، حسن و حسين درآمده است و لقب او را شرف‌الدين، جمال‌الدين و كمال‌الدين ذكر كرده‌اند، ولى در همه جا كنيه‌اش ابوالفضل و نسبت او تفليسى ذكر شده است. شرح احوال و زندگى او كاملا مضبوط و مشخص نيست و جسته و گريخته از مقدمه‌هاى كتاب‌هايش برخى از نكات كه مربوط به زندگى و آثار اوست استفاده مى‌شود. آنچه مسلم است اين است كه او با قلج‌ارسلان بن مسعود از سلاجقه روم كه در سال 551 به سلطنت رسيد و در سال 558 وفات يافت، هم‌زمان بوده و بعضى از تأليفات خود، از جمله «كامل التعبير» و «قانون الأدب» را براى او تأليف كرده است و از پايان كتاب «وجوه قرآن» برمى‌آيد كه مؤلف هنگام تأليف كتاب، يعنى سال 588، در شهر قونيه زندگى مى‌كرده و پيش از اين تاريخ، در سال 545، «قانون الأدب» و در سال 550 «كفاية الطب» را تأليف كرده است؛ ازاين‌رو بروكلمان سال وفات او را در حدود 600 هجرى ذكر مى‌كند (ويكي نور، مدخل «تفليسي، حبيش بن ابراهيم»). از نسبت حبيش برمي‌آيد كه زادگاه او تفليس بوده، يا تبارش از اين شهر برآمده است؛ هرچند كه در برخي نسخه‌ها، نسبتش «غزنوي» ضبط شده كـه به‌سبب اقـامت او در قونيه احتمالاً تصحيفي از «قونوي» است. منابع كهن دربارۀ روزگار و محل زندگي او آگاهي چنداني به‌دست نمي‌دهند، ولي از آنجا كه تفليسي تقويم الادويۀ خود را بـه مقتفي عبـاسي (حك‍‌ 530-555 ق / 1136-1160م) يا ابن‌طراد (ه‍ م) كه تا حدود سال 534 ق / 1140م وزيرش بوده، تقديم كرده است، مي‌توان دوره‌اي از فعاليت او را در بغداد حدس زد. رياحي به همين سبب، او را از تفليسيان مسلماني دانسته است كه در 516 ق / 1122م از زادگاه خود رانده شدند و برخي از آنها به بغداد آمدند. همو آثار عربي حبيش را حاصل سالهاي اقامت او در بغداد دانسته است. از حدود سال 550 ق / 1155م نشانه‌هاي حضور حبيش را در آسياي صغير و دربار سلاطين و امراي فارسي‌دوست سلاجقۀ روم مي‌توان ديد؛ زيرا برخي از آثارش را به نام قلج (يا قليچ) ارسلان دوم (حك‍ 551- 588 ق)، از سلاجقۀ روم و فرزندش قطب‌الدين ملكشاه (د ح 588 ق) مُصدّر ساخته است. به همين سبب، بروكلمان برخلاف حاجي‌خليفه كه سال درگذشت حبيش را 629 ق / 1232م آورده، سال مرگ او را حدود سال 600 ق / 1203م دانسته است. برخي نيز به احتمال، ايرانيِ سخنوري به نام «كمال‌الدين» را كه در مباحث ديني و فلسفي فعال بوده، و ميخائيل سرياني (د 595 ق / 1199م) در دربار قلج ارسلان دوم در ملطيه در 577 ق از او ياد كرده است، همان تفليسي دانسته‌اند. حبيش تفليسي در تقويم الادوية نشان مي‌دهد كه افزون بر عربي و فارسي، با نام داروها در زبانهاي سرياني، يوناني، رومي (لاتين)، هندي و تركي نيز آشنايي داشته است. او در عين حال از نمايندگان فارسي‌نويسي در سدۀ 6 ق به‌ويژه در آذربايجان و منتهى‌ا‌اليه شمال شرقي ايران بوده است (احمدي، دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «حبيش تفليسي»).

ابوالفضل حبيش بن ابراهيم بن محمد تفليسى كمال‌الدين ابوالفضل بن ابراهيم بن محمد ابوالفضل تفليسي

حدود 30 اثر از حبيش تفليسي شناخته شده يا به او منسوب است كه بيشتر در دانشهاي پزشكي و شماري در علوم ادبي و لغوي و قرآني، نجوم، كيميا و علوم غريبه است. به نظر مي‌رسد كه مخاطب او در برخي از اين آثار، عامۀ مردم يا مردم ميانۀ جامعه هستند، زيرا در مقدمۀ آنها تصريح مي‌كند كه هدفي جز برجاي گذاشتن يادگاري از خود و خواسته‌اي جز دعاي خير خوانندگان ندارد. به رغم فراواني آثار طبي تفليسي، نويسندگان معاصر تاريخ ادبيات در ايران بيشتر به جنبه‌هاي ادبي آثار او توجه كرده‌اند. آثار او عبارتند از: 1. كامل التعبير، 2. قانون الادب، يا قانون ادب، واژه‌نامۀ عربي به فارسي، 3. وجوه قرآن، به فارسي و در وجوه معاني لغات قرآن كريم، 4. «بيان الصناعات»، به فارسي در 20 باب، 5. ملحمۀ دانيال، يا اصول الملاحم 6. تقويم الادوية ( المفردة و الاغذية)، 7. كفاية الطب، به فارسي، در 225 باب و در 3 كتاب، 8. رسائل نُه‌گانۀ پزشكي، منسوب به حبيش تفليسي، 9. جوامع البيان در ترجمان قرآن، در شرح واژه‌هاي قرآن كريم به فارسي، 10. بيان النجوم. در مقدمه يا متن آثار حبيش، و نيز ديگر منابع و فهارس، اين آثار نيز از او نام برده شده است: 11. قوافي، يا ترجمان قوافي، فرهنگ قوافي، 12. بيان التصريف، 13. تلخيص علل القرآن، 14. صحة الابدان، 15. ثمار المسائل، 16. مقالة مختصرة في فضل صناعة الطب، 17. قانون اللباب، در حكمت (احمدي، دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «حبيش تفليسي»).

تقويم الادوية كتابي است مشتمل بر جداول مفردات دارويي كه در ستون نخست اسامي مفردات دارويي به 5 زبان، و در ستون دوم ماهيت، طبايع، منافع و مضار و مقدار مصرف داروها بيان شده، و همچنان كه گفته شد حبيش آن را به مقتفي يا وزيرش ابن‌طراد هديه كرده است. نسخه‌هاي خطي اين اثر كه صاحب المعتمد في الادوية المفردة فراوان از آن نقل كـرده است، گاه با عنوان تقويم الادوية المفردة و كيفيات اخذها و صيغتها (يا صفاتها) وجود دارد. نسبت اين اثر با ديگر آثار منسوب به حبيش همچون اودية الادوية، الادوية المفردة، بيان الطب و نيز بيان الصناعة كه مشتمل بر خواص داروها، ولي با ترجيح تقويت رواني بيمار توسط پزشك و نيز نظم السلوك است، به دست نيامد (احمدي، دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «حبيش تفليسي»). اين كتاب به نام وزير شرف الدين على زينبى در شش زبان عربى و فارسى و سريانى و رومى و يونانى و تركى در جلد يكم، دومى در ماهيت ادويه و منافع و مضار و مقدار شربت آنها به ترتيب تهجى در 883 دارو و خوردنى، همه در جدول و از كاكنج آغاز ميشود. اين كتاب در دو بخش است: بخش يكم: مجدول در هفده ستون. سيزده ستون در صفحه يكم و چهارستون در صفحه روبروى آن. بدينگونه: اسماء الادويه: بالعربيه، بالفارسيه، بالسريانيه، بالروميه، باليونانيه، بالتركيه. ماهيتها، مختارها، طبايعها، منافعها، مضرتها، اصلاحها، بدلها. و سپس در صفحه روبرو چهار ستون: كيفيهاستعمالها، مقدار الشربه، قوتها. ستون چهارم با عنوان اختيارات الاطباء فى خاصيتها. در اين ستون نظر پزشكان از جالينوس و بقراط و ابياسيوس و ابن سينا و جز آنها آورده شده است. بخش دوم: در چهارستون باعنوان حرف الالف من الكتاب الثانى كه قرابادين است. «دانش پژوه، افشار» تقويم الادويه المفرده و الاغذيه و تحقيق اسمائها بالسنه المختلفه و ماهياتها و مختارها و طبايعها و منافعها و مضارها و اصلاحها و مقدار شربت منها و اختيار آراء الاطباء و اقوالهم فى خاصياتهم لجميع الاعضا المتشابهه الاجزاء و الآليه تفرق الاتصال (عربى) از حبيش تفليسى كه از كامل اضاعه عضدى و مأئه مسيحى و كتاب ابن بطلان و قانون و ابن جزله و ابن عبدان اهوازى و ديسقوريدس، اريباسيوس و حنين بن اسحاق و رهاوى و محمد بن زكريا استفاده كرده است. از حبيش بن ابراهيم بن محمد تفليسى (م- ...). وى در اين كتاب از ادويه مفرده و مركبه گفتگو ميكند. اين كتاب به ترتيب حروف تهجى در جدولهايى مرتب شده است. تفليسى در آغاز اين كتاب از «سيد الوزراء ... صدر الشرق و الغرب صفى امير المومنين على بن طراز الذهبى» ياد كرده. (عبد الحسين حائرى). يتضمن جداول فى مفردات الطب يبدأ بجدول اسماء العقاقير باللغه العربيه ثم بالحرف العربى و اللفظ الفارسى و السريانى و الرومى و اليونانى. يلى ذلك جداول فى ماهيه الادويه و منافعها و مضارها ثم آراء الاطباء فى خاصيتها (سالم عبدالرزاق احمد) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج2، ص: 940). تقويم‌الادويه، فرهنگ دارويى چند زبانه و جدول‌گونه‌اى كه بنابر مقدمه‌اش به نام شرف‌الدين علي‌بن طرادبن محمد زينبى (462ـ538)، وزير مسترشد و مقتفى، تأليف شده است. نسخه‌هاى متعددى از اين اثر شناسايى شده است. برخى آن را پنج زبانه معرفى كرده‌اند، ولى نسخه كتابخانه ملك (ش 1/4784) و كتابخانه مجلس (ش 2743) شش زبانه‌اند. به نوشته رياحى اين نخستين فرهنگ دارويى است كه ميان سالهاى 522 تا 530 تأليف شده است. در جدولهاى بخش نخست، نام داروهاى مفرده مشهور به شش زبان عربى، فارسى، سريانى، رومى، يونانى و تركى آمده، و سپس ويژگيهاى داروشناختى، كيفيت استعمال آنها و اختيارات اطبا ذكر شده است. در جدولهاى بخش دوم تنها نامهاى مفردات كم‌كاربردتر آمده است. در جدولى دوستونى، در يك ستون نام مفرده و در ديگرى ديدگاه يك يا چند طبيب ذكر شده است كه از «ابرق» شروع و به «غملول» ختم مي‌شود (رجوع كنيد به نسخه كتابخانه ملك، ش 1/4784). بخش سوم نيز شامل جدولى چند ستونى است كه در هر ستون خواصى ذكر شده و زير هريك، داروهاى داراى آن خاصيت آورده شده است؛ مانند مُفَتِّحَةالسُدَد (گشاينده بسته‌شدگي ها) يا مُقَطِّعةُالاَخْلاط (گسلنده خلطها). اين نوع جدول‌بندى يادآور تقويم‌الصحّه ابن‌بطلان (متوفى 460) و تقويم‌الأبدان ابن‌جزله (متوفى 493) است (رضوي برقعي، دانشنامه جهان اسلام، ج 1، مدخل «حبيش تفليسي»؛ ويكي فقه، مدخل «حبيش بن ابراهيم تفليسي»).

در جدولهاى بخش نخست اين كتاب، نام داروهاى مفرده مشهور به شش زبان، و سپس ويژگيهاى داروشناختى، كيفيت استعمال آنها و اختيارات اطبا ذكر شده است. در جدولهاى بخش دوم در جدول هاى دوستونى، در يك ستون نام مفرده و در ديگرى ديدگاه يك يا چند طبيب ذكر شده است. بخش سوم نيز شامل جدولى چند ستونى است كه در هر ستون خواصى ذكر شده و زير هريك، داروهاى داراى آن خاصيت آورده شده است (ويكي فقه، مدخل «حبيش بن ابراهيم تفليسي»).

در اين كتاب، نام داروهاى مفرده مشهور به شش زبان عربى، فارسى، سريانى، رومى، يونانى و تركى ارائه شده است. به نوشته رياحى اين نخستين فرهنگ دارويى است كه ميان سالهاى 522 تا 530 تأليف شده است (ويكي فقه، مدخل «حبيش بن ابراهيم تفليسي»).

تفليسي تقويم الادويۀ خود را بـه مقتفي عبـاسي (حك‍‌ 530-555 ق / 1136-1160م) يا ابن‌طراد (ه‍ م) كه تا حدود سال 534 ق / 1140م وزيرش بوده، تقديم كرده است (احمدي، دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «حبيش تفليسي»).

در جدول هاي بخش اول اين اثر، نظر پزشكان از جالينوس و بقراط و ابياسيوس و ابن سينا و جز آنها آورده شده است. حبيش تفليسى همچنين از كامل اضاعه عضدى و مأئه مسيحى و كتاب ابن بطلان و قانون و ابن جزله و ابن عبدان اهوازى و ديسقوريدس، اريباسيوس و حنين بن اسحاق و رهاوى و محمد بن زكريا استفاده كرده است (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج2، ص: 940).

3254. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5059 آغاز نسخه: تقويم الصحه بالاسباب النيه التى لابدلكل؛ انجام نسخه: واجتهدت فى ذلك طلبالرضاه و هذاخر خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 9؛ [الفبائى آستان قدس:- 143] 3255. تهران؛ علوم پزشكى؛ شماره نسخه: 2/ 122 خط: نسخ، كاتب: حسينى فهائى، سيد بركات، تا: 915 ق؛ تعداد صفحات: 1 صفحه، «552»، 30 سطر، اندازه: 5/ 17* 5/ 24 سم [نشريه: 3- 326] 3256. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 11/ 4784 آغاز نسخه: بسمله، الحمدلله مستحق الحمد و الثناء و مستوجب عباده على العباد ...؛ انجام نسخه: ... غملول هو ... و هذا الاسم بالعربيه و قد سبق ذكر منفعته فى كتاب الاول على التمام و الكمال ... جميعه الفاً و اربع مائه و ستين (كه در انتها مى گويد در كتاب اول نام 688 و در كتاب دوم 772 چيز را آورده است، جمعاً 1406). از نسخه حاضر، قسمتى از كتاب اول بعد از كلمه «قرط» افتاده و به اول حروف جيم كتاب دوم متصل مى شود و در جدول به پنج زبان ادويه را نام برده است، در نسخه 4559 تركى را اضافه دارد و شش زبان است.؛ خط: نسخ، كاتب: نجار استرآبادى، محمد بن شمس الدين، تا: 12 صفر 952 ق، جا: دولت آباد؛؛ كاغذ: ترمه، جلد: ميشن قرمز ضربى، تعداد صفحات:، 23 سطر، اندازه: 8/ 17* 8/ 28 سم [ملكف: 8- 89] 3257. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 1/ 4559 آغاز نسخه: افتاده: ... ادا فعل فيها الحار الغريزى لم يتحلل بسرعه بل استحاله ..؛ انجام نسخه: .. و اوضحنا و اخيرنا من اقاويل القدماء و بعضها من اقاويل المحدثين و بعضها مما حضرنى بتوفيق الله و مساعده من ساعدنى فيه طلباًلا كتساب الثواب .. و آله اجمعين. خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 10؛ عنوان و جدول شنگرف.؛ كاغذ: پسته اى، جلد: ميشن قهوه اى ضربى، تعداد صفحات:، 1 ر- 85 پ، 28 سطر، اندازه: 23* 33 سم [ملكف: 7- 419] 3258. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 2/ 2743 آغاز نسخه: الحمد لله مستحق الحمد و الثناء و مستوجب العباده ... قال ابوالفضل حبيش بن ابراهيم المتطبب التفليسى لما قراءت كتاب جالينوس السته التى هى اصول الطب و تصفحت ما دونه الاطباء المتقدمون و المحدثون فى- صناعه الطب و طالعت ما صنفوه فى الادويه المفرده و الاغذيه التى هى ماده الطب و بهايتم حفظ الصحه و شفاء الامراض و قدمت النظر فى كتاب ديسقوريوس الذى له ... فى معرفه الادويه و ... من النباتى و البرى و البحى و السهلى و الجبلى و المبالغه فى تحقيق معرفتها فى سبعه مقالات و كذلك ذكره جالينوس فى كتابه فى الادويه المفرده و هى احدى عشر مقاله و ما ابتداريباسيوس و من اتى بعده مثل حنين بن اسحق و مانقله من ذلك و ما اوضحه محمد بن زكريا الرازى فى كتابه المعروف يابحاوى و ما القد من عبدان الا هو اذى فى كتابه الادويه المفرده وما صنفه احمدبن العباس فى كتاب كامل الصناعه المعروف بالعقيدى و ما اختاره الشيخ ابو سهل المسحى فى كتابه المعروف بالمايه و ما اهتم به الشيخ ابو الحسن بن عبدون بن بطلان و ما حشمه و بوبه و اوضحه الشيخ الرئيس ابو على سينا فى كتابه المعروف بالقانون و كذلك من اتى بعده على بن عيسى بن جز له بوجدت بعضهم قد اخل بماهيه الدواء و صورته و آخر قد كتب .............؛ انجام نسخه: واذ قد حققناه هذا كله و بيناه و اوضحناه و اختبرناه من اقاويل القدماء و بعضها من اقاويل المحدثين .................. الطيبين الطاهرين تم. خط: نستعليق، بى كاتب، تا: قرن 10؛ كاغذ: اصفهانى شكرى، جلد: تيماج سياه با عطف سرخ، تعداد صفحات: 112 صفحه، 150- 262 دفتر، گوناگون سطر، قطع: رحلى، اندازه: 19* 5/ 29 سم [شورا: ف: 9- 94] 3259. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 1/ 6658 خط: نستعليق، كاتب: اصفهانى، اسماعيل بن محمد كاظم، تا: ربيع الاول 1273 ق؛ عناوين به قرمز و جدول ها به قرمز.؛ جلد: تيماج مشكى فرسوده عطف ترميمى، تعداد صفحات: 46 برگ، 1 پ- 47 ر، سطر، اندازه: 5/ 15* 5/ 21 سم [شورا: ف: 20- 186] 3260. موصل؛ مدرسه المحمودين (ضمن مكتبه الاقاف العامه)؛ شماره نسخه: 8 آغاز نسخه: (الحمدلله مستحق الحمد و الثناء و مستوجب العباده على العباد بما اولاهم من الآلاء و افاض عليهم من الكرم و النعماء ...)؛ بى كاتب، بى تاريخ؛ مؤطر الصفحات؛ تعداد صفحات: 69 برگ،، اندازه: 22* 32 سم [الاوقاف العامهموصل: 8- 332] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج2، ص: 941)

زبده الاقوال ابو على بن محمد شريف (- 13) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج2، ص: 941)

پايان نامه ها 1. فاتحي پيكاني، مريم (1390). بررسي نقش سياق در كتاب وجوه قرآن تفليسي (6 واژه اول). پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه اصفهان، دانشكده ادبيات و علوم انساني. 2. تراوش، معصومه (1389). بررسي تطبيقي سه كتاب الاشباه و النظاير مقاتل‌بن سليمان، وجوه‌القرآن نيشابوري و وجوه‌قرآن تفليسي. پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه لرستان، دانشكده زبان و ادبيات فارسي. مقالات 1. احمدي، محمدحسين. حبيش تفليسي. دايره المعارف بزرگ اسلامي، ج. 20. بازيابي شده در https://www.cgie.org.ir/fa/article/226910. 2. رخشاني، عباس؛ اسدبگي، اردشير؛ رئيس السادات، سيدحسين (1400). داروشناسي در آثار حبيش تفليسي با تاكيد بركتاب تقويم الادويه وي در قرن ششم هجري. فقه و تاريخ تمدن، 17 (2)، 1-8. 3. محقق، مهدي (1379). واژه هاي فارسي در كتاب تقويم الادويه حبيش بن ابراهيم تفليسي اصطلاحات. نامه فرهنگستان، 15، 8-28. 4. اشرف صادقي، علي (1380). لغات فارسي كفاية الطب حبيش تفليسي به همراه بررسي تقويم الادويه او . نامه فرهنگستان، 17، 13 – 29.

[(ملك 9/ 4784- م 510- استورى 2: 213- فهرست نفيسى بر مجلس 6: 145- ادبيات مشهد ش 1)؛ كتابخانه ملك 7/ 420؛ كتابخانه ملك 8/ 89؛ نشريه 3/ 326؛ فهرست الفبائى آستان قدس ص 143؛ مجلس شورا 1/ 94/ 9 و 20/ 186؛ فهرستواره منزوى 5/ 3385؛ رايانه آستان قدس] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج2، ص: 941).