332

السموم و ترياقات و دفع مضارها (ترجمه از لغت نبطي)

السموم و ترياقات

as-sumum bartuqa (yartuqa) wa daf-u madariha

ابن وحشيه، احمد بن علي، -296هـ. ق. (ebn-e vahsiya, ahmad-e bn-e ali (- 910

قرن 3هـ. ق

ناشناخته

919هـ. ق.

بسم الله الرحمن الرحيم هذا كتاب املاه ابوبكر احمدبن علي بن قيس الكشداني المعروف به ابن وحشيه ... و هو كتاب الفه في سموم قال علي مذهب الكشدانين. يقال له ارتوقا

(ناقص) صوره الانسان له جناحان فوق كتفه يطير اذا شاء الي حيث شا فاذا اردت علاج العشق فاتحت هذه الصوره حتي يكون

ندارد

تك متني

عربي

218ص.

نسخ

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

33833-33835

ADD 23604

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

سم‌شناسي -- متون قديمي تا قرن 14 , داروشناسي -- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي سنتي -- ‫متون قديمي تا قرن 14‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

طب- سموم- پادزهرها- درمان

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

33833

دارد

21

افتادگي ندارد.

image/jpg

اِبْنِ وَحْشيّه، ابوبكر احمد بن علي بن قيس كسداني، شخصيت ناشناختۀ نبطي (سده‌هاي 3 و 4 ق / 9 و 10 م) كه ترجمۀ آثاري در كشاورزي، گياه‌شناسي، نجوم، كيمياگري، زهرشناسي، پزشكي، جادوگري و نيز اثري دربارۀ خطوط دورانهاي كهن به وي نسبت داده مي‌شود و عمده‌ترين آنها، يعني كتاب الفلاحة النبطية شهرت جهاني يافته است. سرگذشت وي سخت در پردۀ ابهام است، تا جايي كه در وجود او نيز ترديد شده است. تبارنامه‌هايي كه از او به دست داده شده، مشكوك است. ابن‌نديم وي را در يك‌جا احمد بن علي بن مختار بن عبدالكريم بن جرئيابن بدنيا بن برطانيا بن عالاطيا (غالاطيا) و در جاي ديگر احمد بن علي بن قيس بن مختار بن عبدالكريم بن حرثيا بن بدنيا بن بوراطيا خوانده است. هيچ‌يك از اين نامها شناخته نشده‌اند. اين نامهاي غيرعربي كه قاعدتاً بايد نبطي (يا آرامي) باشند، در هيچ ‌يك از زبانهاي آرامي به كار نمي‌رفته و علاوه بر اين، برطانيا و غالاطيا ــ به‌طوري كه در آثار بطلميوس نيز آمده است ــ نامهاي دو استان معروف تابع روم قديم بوده‌اند. بر پايۀ سخناني كه در آثار منسوب به ابن‌وحشيه و از زبان خود او آمده، وي نسب نبطي داشته، از ثروت بسيار برخوردار بوده، زبان قوم نبط را به خوبي مي‌دانسته، به فرهنگ و انديشۀ نبطي مي‌باليده و فرهنگهاي ديگر را در برابر آن كم‌ارزش مي‌شمرده است. يگانه راوي آثاري كه نام ابن‌وحشيه را بر خود دارند، ابوطالب احمد بن حسين بن علي بن احمد بن محمد بن عبدالملك زيات است و گفته شده كه ابن‌وحشيه اين آثار را از زبان كسدانيان (= نبطيان) ترجمه و بر ابن‌زيات ــ كه او را بر فرزند خود عبداللـه نيز ترجيح مي‌داده ــ املا كرده است. اما ابن‌زيات در پايان مجلد 5 الفلاحة يادآور مي‌شود كه ابن‌وحشيه تنها 80 برگ از اين كتاب را بر وي املا كرده و بقيۀ صفحات اين كتاب و نيز كتابهاي ديگري كه از او به جاي مانده بوده، مطابق وصيتش و توسط همسر وي در اختيار او قرار گرفته است. سخن ابن‌نديم دربارۀ اينكه نسخه‌اي از شوق المستهام في رموز الاقلام ابن‌وحشيه را به خط مؤلف ديده، با هيچ قرينۀ اطمينان بخش تاريخي تأييد نشده است. بدين ترتيب ممكن است واقعاً ابن‌وحشيه شخصيتي ساختگي و مخلوق ذهن ابن‌زيات بوده باشد. از ابن‌زيات هم آگاهي چنداني در دست نيست. ابن‌نديم از او به عنوان دوست ابن‌وحشيه نام مي‌برد و ممكن است محمد بن عبدالملك زيات كه در تبارنامۀ او هست، همان وزير معتصم و واثق بوده باشد كه چندي نيز وزير متوكل بود و سرانجام به فرمان او كشته شد (233 ق / 847 م). در اين صورت، ابن‌زيات از خانداني برخاسته است كه از ديرباز گرايشهاي معتزلي ـ شيعي داشته‌اند. همچنين برخي محتمل مي‌شمارند كه منابع كهن به زبان سرياني در تصرف اين خاندان بوده است. پيشينۀ خانوادگي ابن‌زيات و نيز وجود برخي عناصر مشابه با آراء معتزله و شيعه در آثار منسوب به ابن‌وحشيه و سرانجام فقدان هرگونه نشان موثق از شخص ابن‌وحشيه در تاريخ، اين احتمال را نيز مطرح ساخته است كه ممكن است مؤلف حقيقي آثار نبطي، خود ابن‌زيات بوده باشد. از سوي خاورشناسان 4 نظر در اين ‌باره ابراز شده است: 1. آثاري كهن به زبان نبطي وجود داشته و ابن‌وحشيه مترجم آنهاست؛ 2. هيچ ‌يك از اين آثار اصالت ندارند و ابن‌وحشيه آنها را جعل كرده و به نياكان نبطي خود نسبت داده است؛ 3. جاعل اين نوشته‌ها، ابن‌زيات است و وي آنها را به ابن‌وحشيه نسبت داده است؛ 4. ابن‌زيات نه تنها جاعل اين آثار، بلكه جاعل شخصيت ابن ‌وحشيه نيز بوده و اصولاً شخصي به نام ابن‌وحشيه وجود نداشته است. ابن‌وحشيه به ادعاي برخي از منابع، ساكن بغداد بوده و به پيشگويي از راه تنجيم و فالگيري و درمان بيماران از راه طلسم و تعويذ و افسون شهرت داشته است. از معاصران ابن‌وحشيه، ظاهراً تنها ابن‌نديم از او ياد كرده است. وي همچنين به گفت‌وگوها و مكاتبات ابن‌وحشيه با كيمياگر مصري، عثمان بن سويد اخميمي و نيز به كتابي با عنوان مفاوضات ابن‌وحشية مع ابي جعفر الاموي و سلامة بن سليمان الاخميمي في الصنعة و السحر تصريح مي‌كند، اما هيچ‌يك از اين 3 تن شناخته نشده‌اند و در حالي كه آثار متعددي به عثمان بن سويد نسبت داده مي‌شود، هيچ‌يك از آنها به دست نيامده است. از محمد زكرياي رازي كه در همان عصر، مدتي نيز در بغداد زيسته، اشاره‌اي به ابن‌وحشيه ديده نشده است، در حالي كه برخلاف دعوي سامي خلف حمارنه، ابن‌وحشيه در يكي از آثار خود به نام كنزالحكمة از رازي ياد كرده است. از نويسندگان متأخرتر كه به ابن‌وحشيه اشاره كرده‌اند، اينان را مي‌توان ذكر كرد: ابوالقاسم مجريطي؛ ابن‌ميمون كه با دشمني شديد از او سخن گفته است؛ ابن‌بيطار؛ اكفاني؛ ابن‌عوام؛ قلقشندي؛ دميري؛ نُويري؛ انصاري دمشقي؛ ابن‌خلدون (مولوي، دايره المعارف بزرگ اسلامي، مدخل «ابن وحشيه»).

ابن‌وحشيه بنابر آنچه در آثار منسوب به وي در بسياري از منابع كهن آمده است، به عنوان مترجم يا گردآورندۀ آثار مربوط به دورانهاي كهن، به‌ويژه آثار نبطي معرفي مي‌شود. عمده‌ترين اين آثار، عبارتند از: 1.الادوار كبير.2.اسرار الشمس و القمر.3. اسرار عطارد. 4. اسرار الفلك.5. اصول الحكمة، يا كتاب الاصول الكبير. 6. الرئاسة في علم الفراسة. 7. رسالة في معرفة الحجر. 8. سدرة المنتهي. 9. الشواهد في الحجر الواحد. 10. شوق المستهام في معرفة رموز الاقلام. 11. الطلسمات.12. الفلاحة النبطية،13. كتاب بالينوس الحكيم. 14. كتاب تنكلوشا البابلي في صور درج الفلك و ما تدل عليه من احوال المولودين. 15. كتاب طبقانا، 16. كشف الرموز و اشارات الحكماء الي الحجر الاعظم،17. كنز الحكمة، در كيميا. 18. مطالع الانوار في الحكمة. 19. الواضح في ترتيب العمل الواضح.20. الهياكل و التماثيل. (مولوي، دايره المعارف بزرگ اسلامي)

اين كتاب، آنگونه كه در پيش گفتار آن آمده است، از سوي ابن‌وحشيه بر ابن‌زيات املا شده و از 2 رسالۀ كلداني، يكي كهن‌تر و ناقص‌تر، تأليف سوهاب ساط و ديگري جديدتر و كامل‌تر تصنيف ياربوقا تشكيل شده است (ص 1)، اما در حقيقت، هستۀ اصلي كتاب از منبع دوم تشكيل مي‌شود و از سوهاب ساط بسيار كم نقل قول شده است. خولسون آن را از الفلاحة نيز كهن‌تر مي‌شمارد (گوتشميد، همانجا). مارتين لِوي اين كتاب را در 1966 م با عنوان «كتاب سموم ابن‌وحشيه و رابطۀ آن با متون كهن هندي و يوناني» به انگليسي ترجمه و در فيلادلفيا منتشر ساخته است. نسخه‌هايي از آن در كتابخانه‌هاي شهيد علي پاشا (شم‍ ‍2073)، ولي‌الدين (شم‍ ‍2542)، اياصوفيه (شم‍ ‍3639)، ليدن (شم‍ ‍1284) و موزۀ بريتانيا (شم‍ ‍1357) موجود است (GAL, S, I / 43; GAL, I / 280). (مولوي، دايره المعارف بزرگ اسلامي)

اين كتاب يكي از كتاب هاي بسيار قديمي در زمينه آشنايي با سموم و پادزهرها در تمدن اسلامي مي باشد. اصل اين كتاب به زبان نبطي يا كلداني بوده و توسط ابن وحشيه كوفي در انتهاي قرن سوم و اوايل قرن چهارم هجري قمري به زبان عربي ترجمه شده است. (https://safirardehal.com/product).

كمبود ندارد.

نسخ ديگرى از آن در ليدن 1284 (3/ 215 ش 726warn ) و موزه بريتانيا 1357 و ولى الدين 2542 ب و آصفيه 12/ 1/ 3639 و شهيد على پاشا 2073 هست (دانش پژوه) اطلاعات نسخه هاي ديگر اثر در كشور به شرح زير است: 6530. شيراز؛ سيفى؛ شماره نسخه: 3 خط: نسخ، كاتب: عمرى بعلبكى، حسن بن محمد، تا: آدينه دهه نخستين ذيقعده 713 ق؛ نسخه آقاى سيفى؛ [نشريه: 5- 295] 6531. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 3003- ف آغاز اندكى افتاده.؛ خط: نسخ، كاتب: عمرى بعلبكى، حسن بن محمد، تا: آدينه دهه نخستين ذيقعده 713 ق؛ با نشانه كراسه شمارى ده برگى. عنوان شنگرف. با دو برگى در سموم به عربى از كتاب ديگر؛ [فيلمهاى دانشگاه تهران- ف: 1- 336] 6532. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 3003- ف بى كاتب، بى تاريخ؛ [فيلمهاى دانشگاه تهران- ف: 2- 19] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج3، ص: 1852)

كتاب ها ابن وحشيه (1400). السموم و الترياقات: بر اساس نسخه خطي كتابخانه بريتانيا به شماره 23604. تهران: سفير اردهال. مقالات 1. سعادتي فر، فرزانه (1387). ارزيابي شخصيت علمي- تاريخي ابن وحشيه بر مبناي بررسي الفلاحة النبطية. فقه و تاريخ تمدن، 5 (1)، 53-68. 2. جاويد خليلي، نيلوفر (1387). پيشينيان فرهيخته: ابن وحشيه. كتاب ماه علوم و فنون، 105، 31-33. 3. مولوي، محمدعلي. ابن وحشيه. دايره المعارف بزرگ اسلامي، 5.

منابع كتابشناسي: فيلم دانشگاه 336/1 و 19/2 منابع كتابشناسي: بروكلمن 242/2 ذيل 430/1 منابع كتابشناسي: مجلة معهد المخطوطات 2/5 ص 271 منابع كتابشناسي: نشريه 295/5 منابع كتابشناسي: فهرست فيلمها ص 335 ماخذ: نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران . ج.5 (فهرست كتابخانه ملي ايران)

نسخه رنگي اثر در آدرس زير موجود است: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100044788414.0x00000f