42

اغذيه المرضي

النجيبيات= اطعمه المرضي

سمرقندي، محمدبن علي، - 619هـ. ق. Samarqandi, Mohammad ebn-e 'ali, (- 1223)

قرن 7هـ. ق.

ناشناخته

703هـ. ق.

بسم الله الرحمن الرحيم الحمدالله الذي خلق الداء و اجد الدواء

من الاسنان و عند غلبه كل خلط من الاخلاط

دارد

تك متني

عربي

40ص.

نسخ

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

34188

OR 5619/2

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

تغذيه -- متون قديمي تا قرن 14 , داروشناسي -- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي سنتي -- متون قديمي تا قرن 14

طب، خوراكي، اغذيه، اطعمه، ادويه، امراض، معالجات، علاج با اغذيه، گياهان دارويي، تغذيه بيماران، تغذيه درماني

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

34188

ندارد

27

image/jpg

ابوحامد محمد بن على بن عمر سمرقندى ملقب به نجيب‌الدين (متوفاي 619ق)، پزشك، داروشناس، روانشناس، چشم‌پزشك مشهور دوره خوارزمشاهى، معاصر فخر رازى (متوفى 606ق)، طبيب مسلمان و از مردم سمرقند . وي در تاريخي نامشخص در سمرقند به دنيا آمد و بعدها به شهر هرات مهاجرت كرد. او همواره به عنوان يكي از پزشكان سرشناس هرات به حساب مي‌آمده و تاريخ‌نگاران در همه جا از او با الفاظ احترام آميز «مولانا» نام برده‌اند كه نشان مي‌دهد، علاوه بر علوم طبي به برخي ديگر از علوم متداول آن زمان نيز احاطه داشته، اما تنها كتابها و مقالات طبي وي برجاي مانده است. ذكر نام او در كتاب طبقات اعيان الشيعه و الذريعه نشان ميدهد كه معتقد به مذهب شيعه بوده است. از يك حكايت در قرن هشتم در كتاب خارستان خوافي برمي‌آيد كه مهارتش، چنان مشهور بود كه از عراق نيز براي آموختن طب نزد او مي‌آمدند. از اين حكايت به دست مي‌آيد كه او مدتي در خوارزم به تدريس طب مشغول بوده است. گويا نجيب‌الدين به طور كامل به اصول روانشناسي و روان درماني نيز واقف بوده است. وي در مقدمة كتاب خود به سفر علمياش به بغداد، اشاره كرده است. از نمونه اكتشافات و نوآوريهاي نجيب‌الدين، كشف بيماري ورم كليه يا هيدرونفروز است. در كتب پزشكي، كاشف اين بيماري ريچارد برايت از دانشمندان قرن هيجدهم ميلادي ذكر شده؛ اما ماهيت اين بيماري قرنها پـيش از او به وسيله نجيب‌الدين سمرقندي كشف و به خوبي شرح داده شده بود. در اوان حمله مغول زنده بود و در همان گيرودار، در فتنه مغول، در هرات، در سال 619ق كشته شد. در مورد نحوه كشته شدن او نيز آورده‌اندكه چنگيز خان (557 تا 624ق) فرمان حمله به خراسان را در فواصل سال‌هاي 617 تا 619ق به پسرش تولوي (576 تا 630ق) صادر كرد، تولوي نيز بعد از حمله به مرو، طوس، سرخس و نيشابور، در سال 619ق به هرات حمله كرد و اين شهر بزرگ را نابود كرد، احتمالا در بين يكصد و پنجاه هزار نفري كه در هرات در سال 619ق كشته شدند، نجيب‌الدين سمرقندي نيز بوده است (ويكي نور، مدخل «نجيب سمرقندي، محمد بن علي»).

ابوحامد محمد بن علي بن عمر سمرقندي ملقب به «نجيب الدين» نجيب سمرقندي، محمد بن علي نجيب الدين سمرقندي‌ ابوحامد محمد بن علي سمرقندي (ويكي نور، مدخل «نجيب سمرقندي، محمد بن علي»).

سمرقندي تأليفات بسيارى در زمينه پزشكى و داروشناسى داشت. آثار او در سراسر دنياى اسلام شهرت فراوان يافت، مخصوصاً كتاب «الاسباب و العلامات» كه از مهمترين كتاب‌هاى پزشكى قديم بوده و دست كم تا پنج قرن از نفوذ بسيارى برخوردار بود. اين كتاب درباره بيمارى‌هاى جزئى و علت، علامت و علاج آن‌ها تأليف شده و هيچ يك از بيمارى‌هايى كه تا آن زمان شناخته روزگار بود، در آن ناگفته نمانده و درباره درمان هر يك از آن‌ها خلاصه‌اى از كتاب‌هاى معتبر پزشكان نقل شده بود. وى در تأليف اين كتاب در علم پزشكى و درمان، از درمان‌هاى بقراط و قانون ابن سينا بهره گرفته است. از ديگر آثار وى «الفرق بين الامراض المشكله» است. وى غير از اين دو كتاب آثارى ديگر در طب، داروشناسى و حفظ الصحه دارد، مانند «اصول التراكيب» يا «اصول ادويه» و «قرابادين»، كه در عيون الانباء اين كتاب تحت دو عنوان «قرابادين كبير» و «قرابادين صغير» آمده است. «الادويه مفرده» درباره دارو، «الاغذيه و الاشربه للاصحاء»، «مداواة و جمع المفاصل» درباره ورم مفاصل و مداواى آن، «قوانين الادوية القلبية»، «الاطعمة للاصحاء»، «الاطعمة للمرضى»، «مقالة فى كيفية تركيب طبقات العين» و «الصناعة» از ديگر آثار ايشان مى‌باشد (ويكي نور، مدخل «نجيب سمرقندي، محمد بن علي»). اس‍م‍اع‍ي‍ل‌ پ‍اش‍ا در ه‍دي‍ه‌ ال‍ع‍ارف‍ي‍ن‌، ك‍ت‍اب‍ه‍اي‌ زي‍ر را ب‍ه‌ وي‌ ن‍س‍ب‍ت‌ داده‌ اس‍ت: ادوي‍ه‌ م‍ف‍رده‌، اس‍ب‍اب‌ و ع‍لام‍ات‌ در پ‍زش‍ك‍ي‌، اص‍ول‌ ال‍ت‍رك‍ي‍ب‌ اغ‍ذي‍ه‌ و اش‍رب‍ه‌ س‍ال‍م‍ان‌، اغ‍ذي‍ه‌ و اش‍رب‍ه‌ ب‍ي‍م‍اران‌، ق‍راب‍اذي‍ن‌ ك‍وچ‍ك‌، ق‍راب‍اذي‍ن‌ ب‍زرگ‌، رس‍ال‍ه‌اي‌ در م‍ع‍ال‍ج‍ه‌ درد م‍ف‍اص‍ل‌ و ج‍ز آن‍ه‍ا. از ه‍م‍ه‌ اي‍ن‍ه‍ا اس‍ب‍اب‌ و ع‍لام‍ات‌ ب‍ا ش‍رح‍ي‌ ك‍ه‌ ن‍ف‍ي‍س‌ ع‍وض‌ ك‍رم‍ان‍ي‌ (م‌. 841) پ‍زش‍ك‍ي‌ ال‍غ‌ب‍ي‍ك‌ (ت‍ول‍د 797، ش‍اه‌ 850، ك‍ش‍ت‍ه‌ 853) ت‍ي‍م‍وري‌ ب‍ه‌ س‍ال‌ 827 ب‍ر آن‌ ن‍گ‍اش‍ت‍ه‌، در ك‍ل‍ك‍ت‍ه‌ ب‍ه‌ س‍ال‌ 1836 در 755 ص‍ف‍ح‍ه‌ چ‍اپ‌ ش‍ده‌ اس‍ت‌ (فهرست كتابخانه ملي ايران).

مؤلف گويد كه چون طبيبان زمانش در معالجه مريض فقط به داروها توجه داشتند واز غذاها وطعامها كه تأثير كلى در بهبودى مرض دارند غافل بودند لذا در رساله حاضر غذاهاى مناسب براى دردها را بيان نموده، او ابتدا نام درد وپس از آن غذاهاى مناسب آن را بيان نموده است (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 251).

نام مؤلف اين كتاب على العجاله بدست نيامد. ولى به لحاظ اين كه اين نسخه سابقاً منضم بوده است به كتاب «الاغذيه و الاشربه» مذكور در موقع خود تحت رقم 5043 و كتاب «قرابادين» تحت رقم 5123 هر دو بخط يك كاتب و هر دو بقلم يك مؤلف يعنى نجيب الدين ابو حامد محمد بن على بن عمر السمرقندى (مقتول در سنه 619 بهرات بدست لشكريان مغول) و از قضا اين نسخه نيز بخط كاتب همان دو كتاب است و از آن طرف مؤلف مذكور كتابهاى ديگرى نيز دارد كه از همين نمط يعنى در باب اغذيه و اطعمه است مثل رساله فى الاطعمه الاصحاء (نسخه دارالكتب المصريه- 122 طب) و الاغذيه و الاشربه للمرضى (نسخه محفوظ در رباط بشماره 2654 و موزه عراق تحت رقم 326/ 4) و رساله فى الاطعمهالمرضى (نسخه تيموريه- 121 طب و نسخه كتابخانه طلعت- 594 طب) بارى بموجب اين قرائن احتمال فوق العاده قوى مى رود بل يقين قطعى بوقوع مى پيوندد كه مؤلف اين كتاب نيز همان نجيب الدين سمرقندى مذكور است و ما اينك آغاز آنرا قدرى مفصل تر از مقدار معهود در اين موضع درج مى نمائيم تا هر كس كه به نسخه اى از اين كتاب دسترسى دارد فى الفور بتواند آنرا در كمال سهولت با اين نسخه كه كهن و فوق العاده مضبوط و منقح است مقايسه نمايد (غلامعلى عرفانيان). نويسنده پس از آنكه از پزشكى سخن مى گويد، علاج با اغذيه را يكى از معالجات بر مى شمارد و مى گويد در اين صفحات به جمع آورى نام چنين اغذيه اى مى پردازم كه داروى امراض است تا شايد مريضان و پزشكان را نافع افتد. او پس از آن مرض سر و صداع خاد شروع مى كند تا بجميات بلغميه مى رسد (عبدالله انوار). خوراكى هايى كه در بيمارى هاى مختلف به كار بيماران آيد را به ترتيب از سر تا به پا گرد آورده است و سپس به بيان گياهانى كه در بيمارى هاى مختلف به كار آيند پرداخته است. اين كتاب بخشى از خمسه النجيبيه مولف مى باشد كه در آن اطعمه المرضى و القرابادين آمده است. (جعفر اشكورى) گفتارى است در پزشكى به ويژه تغذيه بيماران. بخشبندى نشده، با سربندهاى درخور: للصداع الحار، للعلل الباده فى الرأس، تغذيه اصحاب السكته ... (منزوى، احمد) قسم خامس از «النجييات» است در خوراكى ها و انواع داروهاى مريضان مختلف. «حافظيان» كتابي در بيان خوراكي‌ها و نوشيدني‌هايي است كه در درمان بيماري‌ها مفيد است. ترتيب آن بر اساس ذكر نام بيماري و در ذيل هر نام، بيان مواد غذايي مفيد جهت مداواي بيماري است. روش نويسنده استدلالي و تحليلي نيست. گاه به توضيح مختصري كنار نام مواد غذايي بسنده مي‌كند. ديباچه كوتاهي در اهميت علم طب و كوتاهي مردم آن زمان از تحصيل اين علم و اهميت تغذيه درماني دارد (فهرست كتابخانه ملي ايران) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 251).

خوراكى ها و انواع داروهاى مريضان مختلف را آورده، از بيماريهاى سر شروع كرده و براى هر بيمارى خوراك و علاج مناسب را مى شمرد به روشى آسان كه همه بتوانند از آن بهره برند (سيد احمد اشكورى) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 252).

960. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5041 آغاز نسخه: بسمله حمدله ان احد العلوم التى ينتفع بها الناس هو علم الطب و هو من جملهالعلوم السياسه التى هى اشرف العلوم الاضطراريه المحتاج اليها فى بقا نوع الانسان و قد قل الانتفاع به فى زماننا على عظم قدره و كثره جدواه لقصور همم الناس عن تحصيله و احكامه و عدم بلوغهم ما يمكن فى قوه الانسان بلوغه و ما ذاك الا لخساسه نفوس المحصلين له الخ.؛ انجام نسخه: الى اخلص النيات و باعمالنا الى احسن الاعمال انه المسدد و الحمدلله رب العالمين. خط: نسخ، بى كاتب، تا: 680 ق؛ كاتب نامعلوم. بقيه مشخصات مطابق است عينا با نسخه الاغذيه و الاشربه تحت رقم 5043 و قرابادين بشماره 5123، الا اين كه در هامش صفحه آخر بفارسى فصيحى نسخه جوارش جالينوس مسطور است كه به لحاظ اين كه على الظاهر در اواخر قرن هفتم كتابت شده عينا آنرا در اينجا نقل مى نمائيم: «جوارش جالينوس شربتى دو مثقال بناشتا سنبل قرنفل قاقله سليخه دارچينى خولنجان زنجبيل زعفران پلپل دار فلفل قسط بحرى سعد عود بلسان حب الآس اسارون قصب الذريره از هر يك يك جزءمصطكى پنج جزء و سكر چند وزن همه داروها انگبين مصفى چند اندك داروها و سكر پس از آنك كوفته شذه باشذ با وى بسر شند اين جوارش همه اندامها را قوت دهذ و بوى دهانرا خوش كنذ و كونه روى را صافى كنذ و باذ ناسور و ديوانكى ودرد سر كه از سردى بوذ زائل كنذ و خذاوند نقرس را و خذاوند قوبا را و خذاوند بهق را سوذ دارذ و كسى ره كه ريشها پليذ دارذ و كسى كه در كرده ريك دارذ سوذ دارذ و سياهى موى را نكاه دارذ بيست و يك روز اين جوارش را هر روز دو مثقال ناشتا بكار داشتن خود را از بيمارى نكاه داشتن است» انتهى.؛ [آستان قدس- ف: 19- 19] 961. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 6729 آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين ... اعلم ان احد العلوم التى ينتفع بها الناس هو علم الطب و هو من جمله العلوم السياسيه التى هى اشرف العلوم الاضطراريه ...؛ انجام نسخه: و عند غلبه كل خلط من الاخلاط وفقنا الله تعالى لما هو اكثر نفعا و اعم عائده ... و اعمالنا الى احسن الاعمال انه هو المسدد خط: نسخ، بى كاتب، تا: قرن 7؛ عناوين به مشكى درشت و شنگرف، تصحيح شده با حاشيه نويسى مختصر به فارسى، در بدرقه كتاب نام كتاب به خط باستانى راد و در روى برگ اول چند يادداشت پزشكى پراكنده و بين جزء اول و دوم كتاب نيز چند يادداشت پراكنده پزشكى به عربى و فارسى و برخى به نقل از قطب الدين شيرازى و تملك مالك مذكور با مهر دائرى مذكور. يادداشتهايى در دو برگ پايانى به نقل از ادويه مفرده ابن بيطار و ملا عبدالرزاق و اشعار عربى از اميرالمومنين على و چند نسخه پزشكى پراكنده آمده است.؛ جلد: تيماج سبز ضربى ترنج دار، تعداد صفحات: 136 برگ، 19 سطر، اندازه:16* 24 سم [شورا: ف: 20- 224] 962. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 3/ 4753- 53/ 24 آغاز نسخه: الحمد لله رب العالمين والصلوه والسلام على خير البريه محمّد وآله الطيبين الطاهرين اعلم ان احد العلوم التى ينتفع بها الناس وهوعلم الطب وهو من جمله العلوم السياسيه التى.؛ انجام نسخه: ووقت من اوقات السنه وسن من الاسنان وعند غلبه كل خلط من الاخلاط ووفقنا الله تعالى لما هو اكثر نفعا واعم فايده وانتهى بنياتنا الى اخلص النيات وباعمالنا الى احسن الاعمال انه هو المغنى والحمد لله رب العالمين والصلوه على محمّد وآله اجمعين الطاهرين الطاهرين ..؟ خط: نسخ، كاتب: بسطامى طبرى، على بن برهان، تا: اواسط صفر روز شنبه 762 ق؛ جلد: تيماج مشكى، تعداد صفحات: 17 برگ، 27 سطر، اندازه: 9* 24 سم [گلپايگانى- ف: 1- 432] 963. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 1/ 416 در فهرست با عنوان «كتاب المثل و الدستورات فى اطعمه المرضى» آمده؛ خط: تعليق، كاتب: طبيب، محمود بن نجيب، تا: در روز پنجشنبه پايان شعبان 774 ق؛ عنوان شنگرف (13028)؛ كاغذ: سفيد كهنه، جلد: مقوايى عطف تيماج سبز، تعداد صفحات:، 1- 43، 21 سطر 6* 14 سطر، اندازه: 11* 18 سم [سنا: ف: 1- 249] 964. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 14124 آغاز نسخه: بسمله حمدله ان احد العلوم التى ينتفع بها الناس هو علم الطب و هو من جملهالعلوم السياسه التى هى اشرف العلوم الاضطراريه المحتاج اليها فى بقا نوع الانسان و قد قل الانتفاع به فى زماننا على عظم قدره و كثره جدواه لقصور همم الناس عن تحصيله و احكامه و عدم بلوغهم ما يمكن فى قوه الانسان بلوغه و ما ذاك الا لخساسه نفوس المحصلين له الخ.؛ انجام نسخه: الى اخلص النيات و باعمالنا الى احسن الاعمال انه المسدد و الحمدلله رب العالمين. خط: نسخ، بى كاتب، تا: اواسطقرن 8؛ آغاز و انجام اين نسخه عينا مطابقت دارد با نسخه (5041) و مذيل است به دو كتاب ايضا بزبان عربى هر دو از تأليفات نجيب الدين ابو حامد محمد سمرقندى مذكور در ذيل نسخه قبل و ساير مواضيع اين كتاب بشرح ذيل: هر سه كتاب بخط يك كاتب، عناوين بشنگرف. (در سنه 1065 وقف بر مدرسه خود نموده و در سنه 1363 شمسى به كتابخانه انتقال يافته).؛ واقف: فاضل خان، تاريخ وقف: 1065؛ كاغذ: نخودى، جلد: تيماج فرنگى ماشى و عطف و گوشه تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 18 برگ، 24 س، 6/ 2* 15/ 5 سطر، اندازه: 10* 18 سم [آستان قدس- ف: 19- 21] 965. اسلام آباد؛ خزانه مفتى؛ شماره نسخه: 494 خط: شكسته، بى كاتب، تا: 12 رجب 831 ق؛ و هى ضمت إلى الرقم 239، 241 و فرغ منها فى 12 رجب سنه 831 ه-؛ تعداد صفحات: 51 برگ، 16 سطر سطر، اندازه: 19* 11 سم [خزانه مفتى: 5- 159] 966. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 11/ 7467 آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين ... ان احد العلوم التى ينتفع بها الناس هو علم الطب و هو من جمله العلوم السياسيه.؛ انجام نسخه: و عند غلبه كل خلط من الاخلاط، وفقنا الله تعالى لما هو أكثر نفعاً ... خط: نسخ، كاتب: هروى، محمد بن على، تا: 936 ق، جا: خوارزم؛ عناوين و نشانيها شنگرف.؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات:، 160 پ-176 پ، مختلف سطر، اندازه: 26* 18 سم [مرعشى: ف: 19- 271] 967. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 3/ 2081 عكسى آغاز نسخه: بسمله. حمدله. والصلوه و السلام على خير البريه محمد و آله الطيبين الطاهرين ان اجل العلوم الذى ينتفع به الناس هو علم الطب و هو من جمله علوم السياسه التى هى اشرف العلوم؛ انجام نسخه: و عند غلبه كل خلط من اخلاط. وفقنا الله تعالى لما هو أكثر نفعا و أعم فايده و انتهى بنياتنا الى أخلص النيات و بأعمالنا الى أحسن الأعمال. خط: نستعليق، بى كاتب، تا: 15 ذيحجه 970 ق؛ تعداد صفحات: 18 صفحه، 106- 123، 21 سطر [ميراث شهاب: س 17 ش 3 و 4- 321] 968. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 5/ 6098 آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين و الصلوه و السلام .... ان اجل العلوم التى ينتفع بها الناس هو علم الطب و هو من جمله العلوم السياسيه التى هى اشرف العلوم الاضطراريه .... فجمعت اطعمه المرضى فى هذه الورقات .... بكرمه و لطفه. للصداع الحار.؛ انجام نسخه: و باعمالنا الى احسن الاعمال انه هو المسدد و الحمدلله رب العالمين و الصلوه على خير خلقه محمد. خط: نسخ، بى كاتب، تا: 987 ق؛ عناوين بشنگرف است.؛ كاغذ: اصفهانى شكرى، جلد: تيماج ترياكى با ترنج برجسته، تعداد صفحات:، 82- 139، 15 سطر سطر، قطع: رقعى، اندازه: 13* 18 سم [شورا: ف: 19- 81] 969. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 5/ 6580- 130/ 33 آغاز نسخه: بسمله حمدله والصلوه ... وبعد فان اجل العلوم الذى ينتفع بها الناس بعد كتاب الله تعالى وسنه رسوله هو علم الطب وهو من جمله العلوم السياسيه التى هو اشرف العلوم الاضطراريه؛ انجام نسخه: سن من الاسنان وعند غلبه كل خلط من الاخلاط و فقنا الله تعالى لما هو اكثر نفعاً واعم عائده وانتهى نياتنا الى اخلص النيات و باعمالنا الى احسن الاعمال انه هو المسدد تمت الرساله. خط: نستعليق، كاتب: رضوى مشهدى، محمد رضا بن زين العابدين، تا: پنج شنبه جمادى الاول 991 ق، جا: يزد؛ عناوين مشكى نشانى ها شنگرف؛ جلد: تيماج قهوه اى دورو فرسوده، تعداد صفحات: 8 برگ، چليپايى سطر، اندازه: 11* 19 سم [گلپايگانى- ف: 1- 458] 970. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 3/ 3940 آغاز نسخه: بسمله. حمدله ... اما بعد ان احد العلوم التى تنقع بها الناس هو علم الطب ... فجمعت اطعمه المرضى فى هذه الاوراق.؛ انجام نسخه: الى احسن الاعمال انه هو الممد (تم كتاب اغذيه المرضى). خط: نسخ، بى كاتب، تا: 1004 ق؛ عنوان شنگرف.؛ كاغذ: سپاهانى، جلد: تيماج مشكى ضربى مقوايى، تعداد صفحات: 28، 170 پ- 198 پ، 15 س 8* 14 سطر، اندازه: 15* 22 سم [دانشگاه تهران: ف: 12- 2931] 971. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 67/ 360 خط: نستعليق، كاتب: طبيب حموى، محمد بن مؤيد، تا: ع 21008 ق، جا: كرمان؛ عنوان و نشان شنگرف.؛ كاغذ: سفيد، [سنا: ف: 1- 192] 972. تهران؛ دائره المعارف بزرگ اسلامى؛ شماره نسخه: 3/ 539- عكسى آغاز نسخه: حمدله. صلاه. اما بعد، ان احد العلوم التى تنفع بها الناس هو علم الطب، و هو من جمله العلوم السياسه التى هى اشرف العلوم الاضطراريه المحتاج اليها بقاء نوع الانسان ... فجمعت اطعمه المرضى فى هذه الاوراق متحيز بانتقاع الناس بها.؛ انجام نسخه: الى اخلص النيات و باعمالنا الى احسن الاعمال، انه هو الممد. تم كتاب اغذيه المرضى فى يوم الثانى شهر مبارك رمضان (1040) اصل نسخه:؟؛ خط: نسخ پخته، بى كاتب، تا: 2 رمضان 1040 ق؛ تعداد صفحات:، 175- 206، سطر [عكسى دائره المعارف: 2- 31] 973. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 3/ 1671 آغاز نسخه: بسمله، الحمد لله رب العالمين و الصلوه و السلام على خير البريه.؛ انجام نسخه: الى احسن الاعمال انه هو المراد و الحمد لله رب العالمين ... اله اجمعين. خط: نستعليق خوش، كاتب: گيلانى، جلال الدين، تا: 1068 ق؛ كاغذ: فرنگى، جلد: مقوائى، تيماج قرمز، رويه ترنج و حاشيه زر، 120* 200، تعداد صفحات: 50 صفحه، از 201 تا 251، 15 سطر كامل سطر، اندازه: 70* 145 سم [ملى ايران: ف: 10- 254] 974. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 4867 آغاز نسخه: للماليخوليا، ينبغى ان يكون اغذيتهم فاصله الكيموس جيده الخلط مرطبه جدا ....؛ انجام نسخه: .... من الامراض الجزئيه و الاورام و البثور و الرتبه و كل مزاج. با معالجه ماليخوليا، سرسام، اوجاع العين آغاز مى شود و با مداواى بيمارى اوجاع المفاضل، جرب، حميات به پايان مى رسد.؛ خط: نستعليق متوسط، بى كاتب، تا: قرن 11، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ عناوين به شنگرف. نسخه در آغاز افتادگى دارد.؛ كاغذ: دولت آبادى نخودى، جلد: مقوايى با روكش كاغذى مشكى نقش دار، عطف تيماج انارى، اندرون كاغذى سرخ، تعداد صفحات: 23 برگ، 6 پ- 29، 17 س 70* 140 سطر، اندازه: 125* 215 سم [رايانه ملى:- 2240] 975. بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 326- 3 آغاز نسخه: (الحمدلله الذى خلق الداء و اوجد الدواء و سلام على عباده الذين اصطفى ...)؛ خط: نسخ، كاتب: احمد بن بكر بن علوان، تا: 1166 ق؛ نسخه جيده مؤطره الصفحات بمداد احمر كتبت.؛ تعداد صفحات: 24 صفحه، 27 سطر سطر، اندازه: 5/ 29* 5/ 18 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 33] 976. بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 326- 3 آغاز نسخه: (الحمدلله الذى خلق الداء و اوجد الدواء و سلام على عباده الذين اصطفى ...)؛ خط: نسخ، كاتب: احمد بن بكر بن علوان، تا: 1166 ق؛ تقع ضمن مجموع.؛ تعداد صفحات: 24 صفحه، 27 سطر سطر، اندازه: 5/ 29* 5/ 18 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 33] 977. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 1/ 6329 آغاز نسخه: بسمله، صلاه. ان اجل العلوم التى ينتفع بها الناس هو علم الطب و هو من جمله العلوم السياسيه .....؛ انجام نسخه: الى احسن الاعمال انه هو المسدد و الحمد الله رب العالمين و الصلاه على محمد و آله اجمعين. در فهرست از زكريا رازى دانسته؛ كاتب: فاضل كاشانى، احمد بن محمدرضا، تا: رجب 1262 ق؛ كاغذ: فرنگى، جلد: تيماج سبز مقوايى، تعداد صفحات: 11 برگ، 1 پ- 12 پ، 29 س 12* 21 سطر، قطع: رحلى، اندازه: 22* 30 سم [دانشگاه تهران: ف: 16- 243] 978. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 2/ 14120 آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين ... اعلم ان احد العلوم التى ينتفع بها الناس هو علم الطب و هو من جمله العلوم السياسيه التى هى اشرف العلوم ...؛ انجام نسخه: و عند غلبه كل خلط من الاخلاط وفقنا الله تعالى لما هو اكثر نفعا و اعم فائده ... الى اخلص النيات و باعمالنا الى احسن الاعمال انه هو المعين و الحمدلله رب العالمين. خط: نستعليق، كاتب: حكيم تنكابنى، جواد بن ابراهيم، تا: 1288 ق؛ ترقيمه: تم الكتاب على يدى اضعف العباد سيد جواد تنكابنى فى سنه 1288؛ عنوانها و نشانيها: مشكى؛ نسخه اى است نفيس و از روى نسخه اى كهن كتابت گرديده و كاتب در پايان گويد «چون نسخه اين كتاب ... مشكل خواندن بود و بخط قديم در سنه اثنين و ستين و سبعمئه بر ناظرين متوقع اگر ... ايراد نمايند و اصلاح نمايند» در انجام يك برگ مطالب پزشكى و چند بيت شعر عربى از ابن سينا آمده است.؛ كاغذ: فرنگى، تعداد صفحات: 22 برگ، (9 ب- 31 ب)، 15 سطر [مرعشى: ف: 35- 678] 979. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 2/ 6009 آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين ... ان احد العلوم التى ينتفع بها الناس هو علم الطب و هو من جمله العلوم السياسيه.؛ انجام نسخه: و عند غلبه كل خلط من الاخلاط، وفقنا الله تعالى لما هو أكثر نفعاً ... بى كاتب، تا: قرن 13؛ تذكر: اين رساله در فهرست نيامده است واز فهرست رايانه اى ص 82 آورده شد؛ [شورا: ف: 19- 5] 980. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 11/ 4601 آغاز نسخه: بسمله .... الحمد .... اما بعد ان احد العلوم التى يسمى بها الانسان هو علم الطب .... تجمعت اطعمه المرضى فى هذه الورقات.؛ انجام نسخه: انتهى الى اخاص النيات و باعمالنا الى حسن الاعمال انه هو المراد و الحمد لله .... تمت رساله اطعمه المرضى لنجيب الدين سمرقندى. خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ؛ نام دردها را در متن با خط قرمز نوشته، شماره دفتر 64656؛ كاغذ: اصفهانى، جلد: تيماج زرد، تعداد صفحات: 14 برگ، 25 س 7* 14 سطر، اندازه: 12* 22 سم [شورا: ف: 12- 306] 981. يزد؛ وزيرى؛ شماره نسخه: 2/ 4352 بى كاتب، بى تاريخ؛ [نشريه: 13- 390] 982. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 3/ 2082 عكسى خصوصيات نسخه شناسى برابر با تصوير شماره 2081.؛ بى كاتب، بى تاريخ؛ تكرار بخشى از تصوير شماره 2081 است شامل سه رساله پزشكى از نجيب الدين محمد بن على سمرقندى (619).؛ تعداد صفحات: 18 صفحه، 106- 123، سطر [ميراث شهاب: س 17 ش 3 و 4- 322] 983. بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 22865- 1 آغاز نسخه: (الحمدلله رب العالمين و الصلاه و السلام على خير خلق البريه ... ان اجل العلوم الذى ينتفع به الناس هو علم الطب)؛ بى كاتب، بى تاريخ؛ تعداد صفحات: 38 صفحه، 21 سطر سطر، اندازه: 22* 5/ 13 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 33] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 253).

گفته مي شود اين كتاب بخشى از خمسه النجيبيه مولف مى باشد كه در آن اطعمه المرضى و القرابادين آمده است. (جعفر اشكورى) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 252).

كتاب ها روشن‌ ضمير، محمدكاظم‌‌بن‌ محمد (1396). تغذيه بيماران از ديدگاه طب سنتي‌ايران (اطعمه‌المرضي). تهران: نوين پژوه سينا‫.‬‬‬‬‬‬‬‬‬ مقالات 1. گلشني، سيدعليرضا، عباسي، جواد، ايمانپور، محمدتقي، فروزاني، سيد ابوالقاسم (1397). بررسي زندگاني و آثار پزشكي حكيم نجيب الدين سمرقندي. مجله طب سنتي اسلام و ايران، 9 (3)، 211-218. 2. نادري، نگار (1396). سمرقندي، نجيب الدين. دانشنامه جهان اسلام، ج. 24، 541 – 543. 3. مقدس، احسان (1393). ذكر الادويه المسهله و خواصها اثر نجيب الدين سمرقندي. پيام بهارستان، 23، 309- 324.

[التراث العربى 1/ 280؛ مرعشى 19/ 271؛ فهرست آستان قدس 19/ 19- 21؛ مجلس شورا 12/ 306 و 19/ 81 و 20/ 224؛ معجم المطبوعات 1047؛ فهرست رضوى 3/ 243 دانشگاه شماره 3/ 3940 مجله معهد الخطوطات 5/ 305؛ دانشگاه تهران 12/ 2931؛ كتابشناسى نسخ خطى پزشكى ايران 22؛ ملى 10/ 254؛ نشريه 13/ 390؛ رايانه ملى ص 2240؛ الطب الصيدليه ص 33؛ معجم المؤلفين 11- 31؛ عيون الانباء 2- 31؛ هديه العارفين 2- 110؛ عكسى دائره المعارف 2/ 31؛ اعلام 2/ 2101؛ فهرستواره 5/ 4039 نمايه (كارهاى فارسى منسوب به او)؛ طبقات 7/ 163 (نام 3 كارش).] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج1، ص: 252).

نسخه رنگي اثر در آدرس زير موجود است: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100145405131.0x0000ac