46

من لا يحضره الطبيب

طب الفقراء

man la-yahdur-u hu-t tabib=tibb-ul fuqara

رازي، محمدبن زكريا، 251- 313هـ. ق. Razi, Mohammad ebn-e Zakariya (866- 926)

قرن 3 و 4هـ. ق.

ناشناخته

ناشناخته

بسم الله الرحمن الرحيم الباب الاول في الصداء لذا كان من حراره ينفع منه بتريد الدماغ بدهن اللوز ...

ندارد

ندارد

تك متني

عربي

83ص.

نسخ خوش

خوانا

ندارد

ندارد

British Library

34196

OR 5620/3

فنخا

ميكروفيش , نسخه الكترونيكي

داروشناسي -- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي اسلامي -- متون قديمي تا قرن 14 , پزشكي سنتي – متون قديمي تا قرن 14

طب، صداع، اسهال، سكته، فالج، صرع، سدر، دوار، ماليخوليا، سرسام، سبات، بيماريهاى چشم، گوش، بينى، دندان، گلو، زكام- سعال، سل، بيماريهاى پستان، معده، دل، جگر، سپرز، استسقا، بيمارى امعاء، بواسير، شقاق، قولنج، بيماريهاى كليه و مثانه، حرقه البول، بيماريهاى ديگر آن، بيماريهاى رحم، پا، درد مفاصل، گزشها، بيماريهاى پوست، قروح و زخمها، تبها، فراموشى، عرق مدنى

پزشكي

مالك حقوقي (خريداري نسخه ديجيتال)

كامل

34196

دارد

15

انتهاي نسخه داراي افتادگي است.

image/jpg

ابوبكر محمد بن زكرياى رازى (251-313ق)، طبيب، كيميادان و فيلسوف قرن سوم و چهارم . نام وي محمد و كنيه‌اش ابوبكر بود. از زندگي رازي اطلاع چنداني در دست نيست، اما به استناد گزارش ابوريحان بيروني، رازى در اول شعبان 251، در رى به دنيا آمد. ظاهراً از كودكي به علوم عقلي و ادبي علاقه‌مند بود و بنابر منابع، در جواني شعر مي‌گفت و عود نيز مي‌نواخت، اما پس از چهل‌سالگي و روي‌آوردن به فلسفه و طب آنها را رها كرد. به گفتة برخي، رازي در جواني به زرگري و صرافي مشغول بود و لقب صيرفي او به همين شغل اشاره دارد. رازي از طريق همين شغل به علم كيميا گرايش يافت و براثر اشتغال به آن و نزديكي با آتش و بوهاي تند، به بيماري چشم دچار گرديد؛ وقتي براي معالجه به طبيب مراجعه كرد، علم طب را اصيل‌تر از كيميا يافت و به طب پرداخت و چنان در آن پيشرفت كرد كه بسياري از جمله امرا و بزرگان او را براي طبابت نزد خود مي‌خواندند. به نظر مي‌رسد، شهرت رازي در طب به بعد از چهل‌سالگي او برمي‌گردد، اما پيش از آن نيز در سي‌ و چندسالگي به بغداد رفته بود و در آنجا به آموختن طب و نيز طبابت در بيمارستان اشتغال داشت و پس از آن در بيمارستانهايي در ري و بغداد عهده‌دار رياست شد. درباره استادان رازي اختلاف نظر هست. ابن ‌نديم شخصي به نام بلخي را استاد رازي خوانده و در ادامه به شرح حال شهيد بلخي (متوفي 325) پرداخته و نوشته، رازي با بلخي مناظراتي داشته‌است و آن دو كتابهايي در رد و نقض يكديگر نوشته‌اند. جز شهيد بلخي، ابوالقاسم بلخي و ابوزيد احمد بن سهل بلخي (متوفي 322) نيز معاصر رازي بوده‌اند و از عنوان برخي از آثار رازي برمي‌آيد كه وي با اين دو تن نيز آشنا بوده‌است. به دليل شهرت ابوزيد احمد بلخي در فلسفه، برخي محققان احتمال مي‌دهند كه رازي به واسطه او با فلسفه يونان آشنا شده باشد. به نوشته ناصر خسرو، ابوالعباس ايران‌شهري ديگر استاد رازي بوده و ظاهراً رازي از طريق او با افكار مانوي آشنا شده است. به گزارش برخي منابع، استاد رازي در طب عليبن رَبَّن طبري، مؤلف فردوس الحكمة في الطب، بوده است. درباره شاگردان رازي نيز اطلاع دقيقي در دست نيست. گفته شده است، يحيي بن عَدي، فيلسوف و مترجم قرن سوم و چهارم، روش فلسفي رازي را داشته و طب و منطق را نزد او خوانده است. به‌ گزارش منابع، ابوالقاسم مَغانِمي، ابن قارِن رازي و ابوغانم طبيب از ديگر شاگردان رازي در طب بوده‌اند. رازي با امراي ساماني مناسبات خوبي داشت، چنانكه كتاب المنصوري في الطب را به نام منصوربن اسحاقبن احمدبن اسد، حاكم ري، تأليف و به او تقديم كرد و نيز كتابي با نام الطب الملوكي نگاشت و آن را به حاكم طبرستان اهدا كرد. محمدبن زكريا در بغداد نيز از حمايت حاكمان عباسي بهره مي‌برد و در دوران مكتفي رياست بيمارستاني را در بغداد به عهده داشت. رازي در دوران حيات خود و پس از آن شهرت فراوان يافت و شرح حال نگاران از او با عناويني چون يگانه عصر، جالينوس عرب، و طبيب مسلمانان ياد كرده‌اند. هرچند، او به جهت آراي فلسفي و الهياتي‌اش از همان ابتدا مخالفان فراواني نيز داشت. به همين دليل، ابوريحان بيروني از پيروي وي برائت جسته، ابن سينا او را «متكلف فضولي» خوانده و ابن صاعد اندلسي نيز وي را به سبب مخالفت با آراي ارسطو و گرايش به مذهب اهل شرك، ثنويت، براهمه و صابئين تقبيح كرده‌است. قفطي (همانجا) نيز اضطراب در رأي، تقليد آراي نادرست و انتحال مذاهب زشت را به وي نسبت داده ‌‌‌‌‌است. رازي در همه عمر، پيوسته به خواندن و نوشتن اشتغال داشت و در اواخر عمر نابينا شد. درباره سال و محل درگذشت او اختلاف هست، اما بنابر مشهور، رازي در 311 يا 313 در بغداد يا ري درگذشت. هرچند، گزارشهاي ديگري مبني بر زنده بودن او تا دوران ابن عميد (متوفي 360)، وزير آل بويه، وجود دارد و گفته مي‌شود رازي كتاب الحاوي في الطب را به او تقديم كرده‌است. براين اساس، وفات وي را 320 نيز گزارش كرده‌اند (ويكي نور، مدخل «رازي، محمد بن زكريا»).

محمد بن زكرياي رازي ابوبكر محمد بن زكرياى رازى

السيره الفلسفيه الشكوك للرازي علي كلام فاضل الأطباء جالينوس في الكتب التي نسبت اليه القولنج الحاوي في الطب تقاسيم العلل (كتاب التقسيم و التشجير) المدخل الي صناعه الطب (ايساغوجي) (ويكي نور، مدخل «رازي، محمد بن زكريا»).

محمد زكرياى رازى پزشك (251- 311) در ديباچه ميگويد: مردى بزرگوار و نيكوكار كه آسايش مردم را ميخواهد از من درخواست تا درباره درمان بيماريها با داروها و خوردنيها كه در بيشتر جاها يافت ميشود و ناگزير در خانه و بازار و روستا و كوشك (دساكر) و بيابان از آنها با خود دارند نامه اى كوچك بنويسم و در آن از داروها كه ناگزير بايد در درمان بيماريها بكار برد و در هر جا با خود داشت نام ببرم و از ديگر چيزها كه در نگارشهاى پزشكان آمده ياد نكنم. پس بدين گفتار بپرداختم باميد اينكه هم آن مرد و هم مرا در برابر اينگونه نيكخواهى و نيك انديشى پاداشى باشد. من به پيروى از استادان پزشكى از بيماريهاى بالاى تن آغاز و به پائين آن بپايان رساندم. رازى از صداع آغاز نموده تا به بيماريهاى پا رسيد سپس بيماريهاى آشكار تن و تبها و برسام و فراموشى و عرق مدنى را ياد كرد و به پايان رساند (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3713).

اين نامه در فهرست بيرونى و ابن نديم و خزرجى «من لايحضره الطبيب» ناميده شده و نام ديگر آن «طب الفقراء» است. پيش از رازى عيسى بن ماسه نخستين بار «من لايحضره الطبيب» نوشته است. ابن بابويه قمى م 381 در ديباچه «من لايحضره الفقيه» از اين نامه رازى ياد نموده و به پيروى آن اين كتاب بپرداخت. فيض كاشانى نيز من لايحضره التقويم نوشته است (بروكلمن پيوست ج 2 ص 585)، نسخه هائى از اين كتاب رازى در رامپور و بانكيپور و لوكنو (1886) و مونيخ بنام طب الفقراء و المساكين (بروكلمن پيوست ج 1 ص 420) و لاهه و منچستر و برق پور و ملى ملك (نجم آبادى ص 172) هست. فيلفر يوس «من لايحضره طبيب» دارد (تاريخ علوم علقى دكتر صفا ص 119) (محمد تقى دانش پژوه) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3713).

رساله كوتاه و مهمي است در ذكر امراض و بيان روش معالجه آنها كه رازي به درخواست فرد خيري نگاشته است . او در اين رساله به پيروي از استادانش امراض بدن را از سر شروع و به ترتيب تا قدمها ذكر كرده است (فهرستگان نسخ خطي كتابخانه ملي ايران). اين كتاب را رازى در علاج امراض از طريق ادويه و اغذيه بخواهش يكى از احباء زمان نگاشته است. بقول نويسنده هر كه آنرا همراه داشته باشد بى نياز از پزشك است، بخصوص مسافران. (عبدالله انوار). اين كتاب 37 باب است، هر باب شامل فصولى است درآموزش طبابت كه هرزمان ومكان درسفر وحضر، امكان استفاده از آن باشد. ترتيب آن بدين شكل است كه از امراض سرآغاز مى شود وبه امراض پاها خاتمه مى يابد. و دربعضى از ابواب معالجات كليه آمده كه اختصاصى به عضو خاص ندارد. نسخه كامل اين كتاب مشتمل است بر سى و هفت باب بشرح مذكور در ذيل: - فى الصداع و علل الدماغ - فى الفالج و اللقوه - فى الصرع - فى الماليخوليا و جميع الامراض التى من السواد و احتراق الدم كالجرب الغليظ و البهق الاسود و الجذام - فى السرسام - فى النسيان و فساد الفكر - فى علل العين - فى علل الاذن - فى علل الانف - فى علل الشفتين و الفم - فى علل اللوزتين و الحلق و الخوانيق - فى الزكام - فى علل الصدر و الرئه و الحجاب - فى السل مع السعال - فى علاج اثداء النساء و تكثير اللبن و تقليله - فى علل المعده - فى الهيضه - فى اوجاع القلب و الخفقان - فى السمن و الهزاله - فى اوجاع الكبد - فى اوجاع الطحال - فى الاستسقاء - فى علاج انطلاق البطن و الخلفه و فساد الهضم و الزحير - فى علاج البواسير - فى القولنج - فى علاج الحصاه فى الكلى و المثانه - فى علاج الباه و كثره الاحتلام - فى الطمث و علاج الارحام و الحبل - فى علاج اورام الخصى و القضيب و الفتق - فى وجع المفاصل و عرق النسا و النقرس - فى الدوالى و الداء الفيل - فى وجع الظهر و العرق المدنى - فى الزينه و ما يتعلق بالعوارض فى ظاهر البدن - فى لدغ العقارب و نهش الرتيلا و نهش الحيات و عضه الكلب الكلب - فى الحميات (غلامعلى عرفانيان) (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3711)

محمد زكرياى رازى پزشك (251- 311) در اين نامه بيماريها و علت آنها را شناسانده و درمان آنها را با داروهائيكه در دسترس هست ياد نمود (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3712).

ارزش محتوايي كتاب ارزنده «من لايحضره الطبيب» كه از نام ديگر آن «طب الفقراء» نيز بر مي آيد، اين است كه براي هنگامي است كه پزشكي دانش‌آموخته براي درمان بيمار در دسترس نباشد. هر كه آنرا همراه داشته باشد بى نياز از پزشك است و در هرزمان و مكان درسفر وحضر، امكان استفاده از آن وجود دارد. شيخ صدوق كه عنوان اين كتاب را پسنديده بود، كتابى با نام «من‌ لا‌يحضره‌ الفقيه» در فقه شيعى نوشته است (ويكي نور، مدخل زكرياي رازي). فيض كاشاني نيز «من لايحضره التقويم» را نوشته است (فنخا، ج 32، ص 202).

اثر زير داراي 40 باب از نسخه «من لايحضره الطبيب» موجود در آدرس زير است (باب 40: في الخفقان): https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100069632556.0x0000a0

اين نسخه كمبود دارد و داراي 40 باب از «من لايحضره الطبيب» موجود در آدرس زير است: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100069632556.0x0000a0

نسخه هاي ديگر اثر با مشخصات زير چاپ و يا تصحيح شده است: كلكتا، مطبع الجعفري، 100ص، بدون تاريخ؛ ايران، مطبع الجعفر، 100ص، بدون تاريخ.، ناشر: جعفري به اهتمام: ميرزا محمد علي (فهرستگان نسخ خطي كتابخانه ملي ايران).

13084. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 5/ 460 آغاز نسخه: بسمله و به نستعين. قال محمد بن زكريا ان رجلا جليلا خيرا فاضلا ... احب ان نعمل مقاله وجيزه فى علاج الامراض بالاغذيه و الادويه المشهوره الموجوده ... فعلت هذه المقاله.؛ انجام نسخه: فى العرق المدنى ينفع منه ان يشرب كما يبداء ... و يسقى العليل الصبر من اول يوم نصف درهم و الثانى و الثالث درهم. انشاءالله تعالى. اين نسخه ش 5 دفتر است؛ خط: نسخ، كاتب: قصاب استرآبادى، قاسم على بن حسين، تا: يكشنبه جمادى الثاني 989 ق؛ نسخه با عنوانهاى شنگرف درهامش و براى امير سيد زين الدين بن امير جمال الدين نجفى ميباشد. گ 134 ب- 178 الف.؛ [دانشگاه تهران: ف: 4- 809] 13085. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 1/ 18862 آغاز نسخه: قال محمد بن زكريا ان رجلا جليلا خيرا فاضلا ....؛ انجام نسخه: من اول يوم نصف درهم و الثانى و الثالث درهم انشاء الله تعالى. خط: نستعليق، بى كاتب، تا: 1029 ق؛ كاتب يكى است. عنوان ها با شنگرف،؛ جلد: تيماج قهوه اى با ترنج و سر ترنج، عطف ترميمى، تعداد صفحات: 99 برگ، 23 سطر (6* 17/ 5) سطر، اندازه: 5/ 12* 23 سم [شورا: ف: 51- 183] 13086. تهران؛ ملى ايران؛ شماره نسخه: 1/ 1671 آغاز نسخه: بسمله، و اسئله التوفيق للتتميم، قال محمد بن زكريا الرازى ...؛ انجام نسخه: مناول يوم نصف درهم و الثانى و الثالث در هم فانه نافع انشاء الله. خط: نستعليق خوش، كاتب: گيلانى، جلال الدين، تا: 1068 ق؛ 1860/ د؛ كاغذ: فرنگى، جلد: مقوائى، تيماج قرمز، رويه ترنج و حاشيه زر، 120* 200، تعداد صفحات: 127 صفحه، از 33 تا 160، 15 سطر كامل سطر، اندازه: 120* 200 سم [ملى ايران: ف: 10- 253] 13087. قزوين؛ مير حسينا قزوينى؛ شماره نسخه: 2/ 163 خط: نستعليق، بى كاتب، تا: شب آدينه دهه يكم شوال 1074 ق، جا: شاه جهان آباد (/ دهلى)؛؛ [نشريه: 6- 350] 13088. قزوين؛ مير حسينا قزوينى؛ شماره نسخه: 2/ 164 خط: نستعليق، كاتب: مشهدى، محمد صادق بن محمد حسين، تا: 9 رمضان 1086 ق، جا: قزوين؛؛ [نشريه: 6- 350] 13089. مشهد؛ آستان قدس رضوى؛ شماره نسخه: 5099 آغاز نسخه: بسمله حمد له قال محمد بن زكريا الرازى ان رجلا جليلا فاضلا؛ انجام نسخه: ذكر اولا و يمزج من هذا و السلام. خط: نسخ، بى كاتب، تا: 1089 ق؛ كاتب نامعلوم. عناوين ابواب بشنگرف. صفحه اول نونويس.؛ كاغذ: نخودى آهار مهره، جلد: تيماج مشكى يك لا، تعداد صفحات: 114 برگ، 15 سطر، اندازه: 9* 16 سم [آستان قدس- ف: 19- 359] 13090. بغداد؛ المتحف العراقى (مكتبه المتحف العراقى)؛ شماره نسخه: 26834 آغاز نسخه: (قال ... الرازى ان رجلا جليلا فاضلا يريد الخير للناس و يتحرى صلاح احوالهم احب ان نعمل مقاله فى علاج الامراض بالاغذيه و الادويه المشهوره الموجوده التى لاتكاد تنعدم فى اكثر المواضع و لا تخلو منها البيوت و المطابخ و الاسواق و القرى ... فعملت هذه المقاله ...)؛ كاتب: ناسخ القاجار، عباس بن محمد، تا: 1091 ق؛ تعداد صفحات: 34 صفحه، 34 سطر سطر، اندازه: 13* 25 سم [الطب و الصيدليه و ..:- 368] 13091. تهران؛ علوم پزشكى؛ شماره نسخه: 1/ 282 آغاز نسخه: و الكربره الرطبه مع (وصالى شده) و دهر ورد و النطولات المتخذه ....؛ انجام نسخه: صفحه يسخم حنظل شطرج شكنبج از باب 7 در آن هست تا باب 33 و در آن آمده «فى المفتاح»؛ خط: تحريرى، بى كاتب، تا: از سده 10 و 111097 ق، جا:؛ افتادگيها: آغاز وانجام؛ صفحات 99- 202 سفيد است. در وسط كتاب مقدار زيادى افتادگى دارد.؛ تعداد صفحات: 86 صفحه، «1- 87»، 19 سطر 6/ 5* 7 سطر، اندازه: 10* 14 سم [نشريه: 3- 358] 13092. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 4/ 38 خط: نسخ، بى كاتب، تا: سده 10 وقرن 11؛ عنوان و نشان شنگرف.؛ كاغذ: سفيد، جلد: تيماج زرد ضربى مقوايى با لولا.، تعداد صفحات:، 59- 138، 22 سطر 9* 19 سطر، اندازه: 17* 28 سم [سنا: ف: 1- 19] 13093. تهران؛ علوم پزشكى؛ شماره نسخه: 302 آغاز نسخه: بسم الله الرحمن الرحيم. الحمدلله رب العالمين ... قال محمد بن زكريا الرازى ان رجلا جليلا خيرا فاصلا ...؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: سده 10 و 11 قرن 11؛ اين كتاب را رازى به خواهش مردى بزرگوار و نيكوكار درباره بيماريها و شناساندن علت آنها با داروهائى كه در دسترس است و همه جا يافته مى شود تاليف كرده است.؛ تعداد صفحات: 195 صفحه، 12 سطر، اندازه: 14* 5/ 19 سم [نشريه: 3- 381] 13094. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 6/ 5217 خط: نسخ، كاتب: دورقى، محمد خلف بن عبدالحسن، تا: 1102 ق؛ براى خودش، در هامش آن پراكنده ها و نسخه هاى طبى است. در 97 باب نه 36 باب چنانكه در فهرست ره آورد (459) آمده است.؛ كاغذ: سپاهانى، جلد: تيماج حنايى، تعداد صفحات: 33 برگ، 21 پ- 54 ر، سطر، قطع: ربعى، اندازه: 15* 22 سم [دانشگاه تهران: ف: 15- 4158] 13095. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 7/ 16841 آغاز نسخه: الباب الرابع و الثلاثون: فى الزينه و ما يتعلق بالعوارض فى ظاهر البدن صفه خضاب يسود الشعر تؤخذ رطل عفص فيمسح بزيت و يغلى فى المغلى حتى يشقق و يؤخذ من ...؛ انجام نسخه: أما إذا كان مع الحميات علل آخر كالسعال و الأورام فى الكبد و غيرها من الأعضاء فليؤخذ علاجها مما ذكر أولا و يمزج من هذا نسخه موجود از باب سى و چهارم به بعد را شامل مى شود؛ خط: شكسته نستعليق، بى كاتب، تا: ربيع الأول 1110 ق؛ عنوانها و نشانيها: قرمز. ترقيمه: «قد تم بحول الله تعالى و قوته فى يوم السبت، 21 شهر ربيع الأول سنه 1110» افزودگيهايى از همين كتاب پس از پايان آمده است.؛ كاغذ: شرقى، تعداد صفحات: 4 برگ، «97 پ- 100 پ»، 22 اندازه متن: 9* 15/ 5 سطر [مرعشى: ف: 42- 561] 13096. تفليس؛ بنياد خاورشناسى- تفليس؛ شماره نسخه: 1/ 753 خط: نستعليق، كاتب: محمد تقى بن سيد محسن حسينى طبيب جعفرى اردستانى، تا: روز آدينه 5 ربيع الثاني 1112 ق؛ سل 35 بر تخت نشستن اورنگ زيب.؛ [نشريه: 8- 268] 13097. تفليس؛ بنياد خاورشناسى- تفليس؛ شماره نسخه: 1/ 753 خط: نستعليق، كاتب: محمد تقى بن سيد محسن طبيب جعفرى اردستانى، تا: آدينه 5 ربيع الثاني 1112 ق؛ سال 35 بر تخت نشستن اوونگ زيب.؛ [نشريه: 10- 404] 13098. تهران؛ علوم پزشكى؛ شماره نسخه: 10/ 277 آغاز نسخه: من لايحضره بسم الله الرحمن الرحيم الطبيب فى علم الطب الحمدلله الذى هدانا لهذا ...؛ انجام نسخه: قد فرغت من ترقيم هذه النسخه الشريفه لمحمد بن زكريا الرازى رحمه الله فى يوم الجمعه 12 شهر ربيع الاول من شهور سنه احدى و عشرون و مائه بعد الالف 1121 فى دار السلطنه اصفهان و انا لفقير على الله الغنى ابوالقاسم بن محمد المهدى الحسينى نقلت هذه النسخه فى سنه 1121 من خط محمد بن على بن عبدالله المتطبب الشيرازى اللهم ارحم من استرحم لنا بحق محمد و آله تم خط: نستعليق، كاتب: حسينى، ابوالقاسم بن محمد مهدى، تا: 12 ربيع الاول 1121 ق، جا: اصفهان؛؛ تعداد صفحات: 113 صفحه، «219- 332»، 26- 27 سطر 9* 9/ 5 سطر، اندازه: 5/ 11* 18 سم [نشريه: 3- 354] 13099. تهران؛ مجلس شورا؛ شماره نسخه: 16987 آغاز نسخه: و من القوه و كذالك شم القطران ينفع القوه. فصل. قال الرازى ..؛ انجام نسخه: تدفع الروا باذن [الله] تعالى الى سطه البرن للوماضع المرضيه فينقطعها و يقرحها ... كتاب كامل سى و هفت باب است در بيان دردها كه هرجا و هر وقت مى توان تهيه كرد و در سفر نيز با خود برد. باب اول در سر دردها و باب آخر در تب ها و برخى از باب ها در علاج هاى كلى است.؛ خط: نسخ، بى كاتب، تا: احتمالْاقرن 12، جا:؛ افتادگيها: آغاز وانجام؛ مركب: مشكى، سرفصل ها و عناوين قهوه اى. مهر: نقش مهر با عبارت «عبده اسماعيل بن محمد خليل» در روى برگ 18 ديده مى شود. حواشى: برخى توضيحات به عربى با همان خط متن و توضيحات متأخرى نيز به فارسى در حاشيه بعضى صفحات آمده است. نسخه از اول و آخر افتادگى دارد و حاشيه اوراق دچار آبخوردگى شده اما به متن آسيب جدى نرسيده و نسخه يكبار به خوبى مرمت گرديده است.؛ جلد: چرم قهوه اى روشن، تعداد صفحات: 151 برگ، 15 سطر 17* 11 سطر، اندازه: 22* 15 سم [شورا: ف: 47/ 1- 108] 13100. نجف؛ كتابخانه حسينيه شوشتريها؛ شماره نسخه: 674 خط: نسخ، بى كاتب، تا: 1208 ق؛، همان نسخه است كه در ذريعه ياد شده است.؛ واقف: محمد حسين قمشه اى، تاريخ وقف:؛ [نشريه: 11- 813] 13101. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 8535- 205/ 57 آغاز نسخه: بسمله، قال محمد بن زكرياى رازى ان رجلا جليلا يريد الخير للناس و يتحرى صلاح احوالهم احب ان يعمل مقاله وجيزه فى علاج الامراض ... فى الصداع الحار فمن امراض الراس الصداع؛ خط: نستعليق، كاتب: طبيب مازندرانى، حسن بن ابوذر، تا: غره جمادى الاخر 1238 ق؛ تعداد صفحات: 90 برگ، 14 سطر، اندازه: 10* 17 سم [گلپايگانى- ف: 5- 2916] 13102. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 2/ 1426-136/ 8 آغاز نسخه: بسمله هذه رساله محمد بن زكريا والظاهرانه من لا يحضره الطبيب ... ووجدنا مرتبه على سبعه وثلاثين بابا فاختصرنا من كل باب شيئاً وهذه الابواب ا- فى الصداع 2 فى الفالج واللقوه ... فى الصداع وعلل الدماغ فى الكبد وغيرها من الاعضا؛ انجام نسخه: فليأخذ علاجها مما ذكرناه اولا ويمزج من هذا والحمدلله اولًا وآخراً وظاهراً وباطناً وصلى الله على محمد وآله الطاهرين. خط: نستعليق، كاتب: طيب، محمد على بن نظر على، تا: دوشنبه 1244 ق؛ جلد: تيماج مشكى، تعداد صفحات: 55 برگ، 12- 13 سطر، اندازه: 5/ 10* 15 سم [گلپايگانى- ف: 8- 4649] 13103. قم؛ آستانه معصوميه؛ شماره نسخه: 1/ 241 آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين ... ان رجلا جليلا فاضلا يريد الخير للناس و يتحرى صلاح احوالهم، احب ان نعمل له مقاله.؛ انجام نسخه: و الاورام فى الكبد و غيرها من الاعضاء فليوخذ علاجها مما ذكر اولا و يمزج من هذا. خط: نستعليق، كاتب: حسينى تنكابنى، احمد بن حسن، تا: 10 ذيقعده 1271 ق، جا: اصفهان (چهار باغ)؛ عناوين و نشان شنگرف.؛ جلد: تيماج مشكى فرسوده، تعداد صفحات: 35 برگ، 1 پ- 36 پ، مختلف سطر، اندازه: 5/ 15* 5/ 21 سم [حضرت معصومه: ف: 1- 247] 13104. قم؛ مرعشى؛ شماره نسخه: 2/ 6876 آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين .. ان رجلا جليلا فاضلايريد الخير للناس ويتحرى صلاح أحوالهم أحب أن نعمل له مقاله؛ انجام نسخه: و الأورام فى الكبد و غيرها من الأعضاء فليؤخذ علاجها مما ذكر أولا و يمزج خط: نسخ، كاتب: حسينى پشت مشهدى، محمد بن محمد حسين، تا: 1284 ق؛ عناوين شنگرف؛ جلد: تيماج قهوه اى، تعداد صفحات:، 25 پ- 138 پ، 15 سطر، اندازه: 5/ 17* 11 سم [مرعشى: ف: 18- 70] 13105. تهران؛ دانشگاه تهران؛ شماره نسخه: 1/ 6397 خط: نسخ، بى كاتب، تا: 1305 ق؛ كاغذ: فرنگى، جلد: تيماج حنايى ضربى مقوايى، تعداد صفحات: 65 برگ، 9 ر- 74 پ، 13 س 9* 14 سطر، قطع: خشتى، اندازه: 17* 22 سم [دانشگاه تهران: ف: 16- 258] 13106. موصل؛ خزانه الدكتور داود جلبى (ضمن مكتبه الاوقاف العامه)؛ شماره نسخه: 1/ 9/ 31 آغاز نسخه: (الحمد لله رب العالمين و صلواته على محمد و آله الطيبين الطاهرين ...)؛ بى كاتب، بى تاريخ؛، اندازه: 18* 11 سم [الاوقاف العامه- موصل: 6- 229] 13107. قم؛ مسجد اعظم قم؛ شماره نسخه: 1/ 3743 آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين والصلاه على سيد المرسلين محمد وآله اجمعين قال ... ان رجلا جليلا فاضلايريد الخير للناس ويتحرى صلاح احوالهم احب ان يعمل له مقاله وجيزه فى علاج الامراض؛ انجام نسخه: واما اذا كان مع الحميات علل آخر كالسعال والاورام فى الكبد وغيرها من الاعضاء فليؤخذ علاجها مما ذكرنا اولا ويمزج من هذا والله اعلم بالصواب واذا قد اتينا على غرضنا فى هذا الكتاب خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ؛ اين نسخه براى چاپ كتابت شده است، عناوين سياه؛ جلد: مقوا، عطف تيماج قهوه اى، تعداد صفحات: 91 برگ، 20 سطر، اندازه: 17* 24 سم [مسجد اعظم- ف: 5- 2161] 13108. باكو؛ فرهنگستان علوم؛ شماره نسخه: بدون شماره بى كاتب، بى تاريخ؛ [نشريه: 9- 206] 13109. قم؛ گلپايگانى؛ شماره نسخه: 1/ 2011-111/ 11 آغاز نسخه: الحمدلله رب العالمين والصلوه على سيد المرسلين محمد وآله اجمعين قال محمد بن زكريا الرازى ان رجلا جليلا فاضلا يريد الخير للناس ويتحرى صلاح احوالهم احب ان نعمل له مقاله.؛ انجام نسخه: فيؤخذ علاجها مما ذكرنا اولا ويمزح من هذاوالله اعلم بالصواب واذ قد اتينا على غرضنا فى هذا الكتاب الحمدلواهب العقل بلانهايه كما هو اهله ومستحقه وصلى الله على محمد وآله بكره واصيلا خط: شكسته، نستعليق، بى كاتب، بى تاريخ؛ جلد: گالينگور سرمه اى مجدول ضربى عطف تيماج مشكى، تعداد صفحات: 79 برگ، 14 سطر، اندازه: 14* 21 سم [گلپايگانى- ف: 8- 4649] 13110. تهران؛ ملك؛ شماره نسخه: 20/ 4573 آغاز نسخه: بسمله. حمدله. و الصلاه على سيدالمرسلين محمد ...؛ انجام نسخه: ... كما هو اهله و مستحقه. و الحمدلله كثيراً و صلى الله على محمد و آله بكره و اصيلا. تم كتاب ... بى كاتب، بى تاريخ؛ عنوان و نشان شنگرف، فهرست رساله ها در آغاز بخط تازه؛ كاغذ: ترمه، جلد: ميشن زرد سير، تعداد صفحات:، 106 ر- 118 پ، سطر، اندازه: 23* 5/ 39 سم [ملك- ف: 7- 328] 13111. همدان؛ دانشگاه بوعلى؛ شماره نسخه: 328 آغاز نسخه: آغاز افتاده: «حاره يابسه و الهواء حار رطب و الماء و هو بارد رطب؛ خط: نستعليق، بى كاتب، بى تاريخ، جا:؛ افتادگيها: آغاز؛ عناوين و نشانيها شنگرف، پس از كتاب چهار برگ از كتابى در اختيارات ايام با اين نسخه صحافى شده است؛ جلد: تيماج سبز، تعداد صفحات: 56 برگ، 12 سطر، اندازه: 5/ 19* 13 سم [دانشگاه بوعلى: ف:- 175] 13112. قم؛ مدرسه فيضيه؛ شماره نسخه: 1883 خط: نستعليق، بى كاتب، بى تاريخ؛ تعداد صفحات: 75 برگ، 16 س سطر، اندازه: 10* 16 سم [مدرسه فيضيه- ف: 1- 273] 13113. تبريز؛ ملى تبريز؛ شماره نسخه: 3425 آغاز نسخه: بسمله. الحمدلله الذى هدانا لهذا و ما كنا لنهتدى لولا أن هدانا لله .... و بعد فيقول الفقير الى رحمه ربه الغنى محمد بن زكريا الرزاى انه لما رأيت الفضلا من الاطباء اطنبوا فى تصانيفهم ... احببت ان اجعل مقاله وجيزه فى علاج الامراض ....؛ انجام نسخه: .... و يسقى العليل الصير مذ اول يوم نصف درهم و الثانى و الثالث در هم فانه نافع تمت هذا الكتاب بعون الله ملك الوهاب .... خط: نسخ، بى كاتب، بى تاريخ؛ هيچ نوع آرايش و نام كاتب و تاريخ كتابت را ندارد. رؤوس مطالب را با شنگرف نوشته و يادداشتهاى مربوط بتاريخ ولادت مورخ به سال 1355 و 1358 ه-. ق. پشت برگ اول ديده ميشود.؛ جلد: مقوا با ته چرمى، 10* 16، تعداد صفحات: 146 برگ، 12 سطر [ملى تبريز: ف: 3- 1355] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3714)

من لايحضره الطبيب (ترجمه) تحفه سليمانيه؛ طبيب، علاء الدين محمد (- 11) من لايحضره الطبيب (منتخب)؛ طبيب، حسن بن على (- 11) (فنخا، ج 32، ص 202)

كتاب ها 1. رازى، محمد بن زكريا (1363). من لايحضره الطبيب (ترجمه ابوتراب نفيسي). مشهد: جهاد دانشگاهي (دانشكده پزشكي امام رضا (ع)). 2. رازي‌، محمد بن زكريا (1390). ترجمه كهن كتاب من لايحضره الطبيب: چاپ نسخه برگردان دستنويس شماره 17041 كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، تاريخ كتابت:640 ق. (ترجمه احسان الله شكراللهي). تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي. مقالات 1. ميرشمسي، مريم (1393). نگاهي به چاپ عكسي ترجمه كهن «من لا يحضره الطبيب». نقد كتاب ميراث، 1 و 2، 315 -320. 2. فرخنده زاده، محبوبه؛ گوهري فخرآباد، مصطفي (1394). داروسازي محمد بن زكرياي رازي. تاريخ و تمدن اسلامي، 21، 3-24. 3. آذر شب، فرشته (1384). احوال و آثار حكيم رازي. كيهان فرهنگي، 224، 48 – 53.

[التراث العربى 5/ 277؛ مرعشى 18/ 70؛ حضرت معصومه 1/ 247، دانشگاه بوعلى ص 175؛ مدرسه فيضيه 1/ 273، فهرست دانشكده پزشكى 458- فهرست دانشگاه 3/ 809- ذريعه 22/ 232- مشار؛ كتابخانه ملك 7/ 427؛ نجم آبادى 66؛ نشريه 3/ 354 و 358 و 381 و 10/ 404 و 9/ 206؛ ره آورد 170 و 427 و 458 و 299- 300؛ دانشگاه تهران 4/ 809 و 15/ 4158 و 16/ 258؛ كتابخانه ملى تبريز 3/ 1355؛ نشريه 6/ 350 و 8/ 268 و 9/ 208؛ الطب الصيدليه ص 368؛ عيون الانباء 15- 316؛ معجم المؤلفين 10- 6؛ سزكين 3- 274، 287 بروكلمان (المانى) 1- 235 و الذيل 1- 420؛ ميراث مشترك ايران و هند 6/92؛ ماخذ: نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران . ج.6] (فهرست توصيفى دست نوشتهاى پزشكى دوره اسلامى، ج5، ص: 3713، فهرستگان نسخ خطي كتابخانه ملي ايران).

نسخه كامل رنگي اثر در آدرس زير موجود است: https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100069632556.0x0000a0