مقايسه رويكردهاي انعطاف‌پذير و مقاومتي به‌منظور مديريت ريسك سيلاب (مطالعه موردي رود قزل‌اوزن در حوضه شهرستان ماه‌ نشان)

سيلاب يكي از شايع‌ترين و مخرب‌ترين وقايع طبيعي در جهان است. بشر همواره، به‌دنبال جلوگيري از وقوع سيلاب، از روش‌هايي مانند احداث خاكريزها استفاده كرده است كه در زمره روش‌هاي مبتني‌بر رويكرد مقاومتي‌اند. با اينكه زمان و مكان وقوع سيل، دبي طراحي، مقاومت سازه‌ها‌، رفتار فيزيكي رودخانه و چنين مواردي داراي قطعيت نيست؛ راهكارهاي مقاومتي روش مناسبي براي مقابله با سيل محسوب نمي‌شوند. براي نمونه، درصورت رخداد سيلي با دبي بيشتر از دبي طراحي خاكريز، نه تنها سيل باعث نابودي سازه خاكريز مي‌شود بلكه آبگرفتگي، خسارات مالي و تلفات جاني پيش‌بيني‌نشده‌اي به‌بار خواهد آمد. در رويكرد انعطاف‌پذير با استفاده از برنامه‌ريزي‌ مكاني و طرح‌هاي سازه‌اي و غير‌سازه‌اي، آمادگي لازم فراهم مي‌شود تا سيستم سيل‌ديده به شرايط پايدار بازگردد. هدف تحقيق حاضر بررسي قابليت‌هاي رويكرد انعطاف‌پذير در مسئله مديريت ريسك سيلاب و مقايسه نتايج آن با رويكرد مقاومتي است. براي تحقق اين هدف، از تلفيق سيستم اطلاعات مكاني و دانش مهندسي و مديريت سيل استفاده شده است. مطالعه موردي روي محدوده‌اي از رودخانه قزل‌اوزن، واقع در حوضه ماه‌نشان، انجام شده كه پي‌درپي شاهد سيلاب بوده و راهكارهاي مقاومتي، براي جلوگيري از وقوع سيل، كارساز نبوده‌اند. به اين منظور، راهبردهاي گوناگون مديريتي شامل راهبردهاي مقاومتي (احداث خاكريز)، انعطاف‌پذير سازه‌اي (كشت ديم) و غيرسازه‌اي (هشدار سيل و بيمه سيل) مطرح شده‌اند. براي برآورد عملكرد مناسب هر راهبرد، مقادير شاخص‌هاي انعطاف‌پذيري شامل دامنه عكس‌العمل، تدريج و نرخ بازيابي، براي سيلاب‌هايي با دوره‌هاي بازگشت 25، 50 و 100 ساله، محاسبه شده‌اند. به‌منظور پهنه‌بندي سيلاب و بررسي راهبردهاي پيشنهادي، سه دسته اطلاعات شامل شرايط هندسي، شرايط اوليه و شرايط مرزي يا حدي مورد نياز است. شرايط هندسي ازجمله شيب مسير رودخانه، شكل مقاطع، محل و ارتفاع خاكريزها با استفاده از نقشه رقوم ارتفاعي، ازطريق الحاقي hec georas در محيط arcgis، به‌دست آمده است. شرايط اوليه و شرايط مرزي جزء اطلاعات ورودي‌ مدل هيدروليكي است كه از آبخيزداري حوضه مورد مطالعه دريافت شده است. براي مدل‌سازي هيدروليكي، نرم‌افزارhec ras به‌كار رفته است. پس از مدل‌سازي هيدروليكي براي محاسبه شاخص‌هاي انعطاف‌پذيري، نتايج حاصل از پهنه‌بندي سيلاب در مدل هيدروليكي با لايه‌هاي اطلاعاتي مربوط به مناطق مسكوني، راه‌هاي ارتباطي، سازه‌هاي احداث‌شده و زمين‌هاي زراعي در محيط سيستم اطلاعات مكاني تلفيق شدند. درنهايت، پس از محاسبه شاخص‌هاي انعطاف‌پذيري به‌منزله معيار مقايسه راهبردها، به‌منظور اولويت‌بندي آنها، از روش آنتروپي براي وزن‌دهي به معيارها (شاخص‌هاي انعطاف‌پذيري) و از روش topsis براي اولويت‌بندي راهبردها استفاده شده است. مطابق نتايج، مشاهده شد كه راهبرد كشت ديم، هم‌زمان با هشدار سيل و بيمه سيل، راهكاري انعطاف‌پذير است كه، به‌منزله بهترين استراتژي منتخب، بر روش‌هاي مقاومتي برتري دارد.