بررسي چگونگي تحول جايگاه «مردم» در گفتمان مسلط منوّرالفكران ايراني از «دولت مشروطه» تا «حكومت رضاخان»

How did the notion of "Mardom" (the people) evolve in the predominant discourse of the Iranian intellectuals? A study from the constitutional state to Rezakhan government

منوّرالفكران متجدد ايراني، در يك دوره‌ي زماني كوتاه از 1285 ش. تا 1304 ش. نقش تعيين­ كننده­اي­ در تأسيس «دولت مشروطه» و روي‌كار‌آمدن «حكومت رضاخان» داشتند؛ با اين تفاوت كه اولي، دعوي مشروطه‌خواهي و دموكراسي داشت و دومي، متكي به كودتا و مستبدانه بود. اين مقاله به تحول گفتمان منوّرالفكران ايراني در فاصله‌ي انقلاب مشروطه تا به‌قدرت‌رسيدن رضاخان ­اختصاص دارد و نشان خواهد داد كه چگونه آرمان مشروطه ­خواهي جاي خود را به ضرورت استبداد داد و اعمالِ زور جايگزين آگاهي ­بخشي شد. مقاله نشان مي­دهد كه نگرش منوّرالفكران نسبت به «مردم» تغيير كرد و اين گزاره كه «ملت نادان» نيازمند «تربيت» است، به محور اصلي سياست­گذاري­هاي فرهنگي و اجتماعي در حكومت رضاخان تبديل شد. هرچند دولت مشروطه از همان ابتداي تأسيس خود با مشكلات بسياري مواجه بود و نتوانسته بود در امواج اختلافات دروني و مقابله با نظام‌هاي سنتي قدرتمندِ جامعه‌ي ايران به وعده­ هايش عمل كند، اما خصوصاً وقوع پيشامد جنگ جهاني اول در تحول گفتار منوّرالفكران نقش به ­سزايي داشت. در واقع، جنگ موجب تهديد شاكله‌ي سياسي و اجتماعي جامعه‌ي ايران و ناديده گرفته‌شدنِ تماميت ارضي و حاكميت سياسي آن شد و به شكست مشروطه انجاميد. از سوي ديگر، منوّرالفكران به هواداري از طرفين جنگ، فعالانه در آن مشاركت داشتند و تجربة نافرماني «مردم» نسبت به خواسته ­هاي آنها در هواداري از يكي از طرفين جنگ، موجب تغيير نگرش آنها نسبت به «مردم» و روحيات و شايستگي ­هايشان شد. در پايان اين دوره، «تربيت ملت» و لزوم همراه‌‌ساختن مردم با برنامه­هاي نوسازي، با اتكا به استبداد منوّر رضاخاني، به اصلي­ ترين گزاره‌ي گفتمان منوّرالفكران بدل شد. در اين مقاله، از شيوه‌ي فوكوييِ توضيحِ تغييرات گفتمان­ ها استفاده شده است.

Modern Iranian intellectualas played a crucial role in the establishment of the "constitutional state" with democratic and constitutionalistic demands and the emergence of "Rezakhan government" relying on a tyrannical coup d'état in a short period of time (1285-1304). This article deals with the evolution of the Iranian intellectuals' discourse from the constitutional revolution up to the emergence of Rezakhan government and demonstrates how the constitutionalistic cause was substituted for tyranny and obligatory (Zoor) practices were substituted for pursuing awareness. The intellectuals' attitude towards the people (Mardom) evolved and the claim that the "insane people" (Mardom-e-Nadan) needs "education" (Tarbiat) became the central point in social and cultural policy making during Reazakhan government. Although the constitutional state faced a great deal of problems from the very beginning of its establishment and was not able to fulfill its promises because of internal disagreements and external defiances of the powerful traditional structures of the Iranian society, the incidence of the World War I had a remarkable influence on the evolution of the intellectuals' discourse. In fact, the War threatened social and political structures of the Iranian society and ignored its territorial integrity and political govrnance and resulted in failure of the constitutional movement. On the other hand, groups of the intellectuals supporting both sides of the War actively participated in it and the experience of the people's refusal in response to their call for helping them ended in change of their attitude towards the people (Mardom) and their ethos and qualifications. At the end of this period, "the education of the nation" (Tarbiat-e-Mellat) and the necessity of making them to participate in the modernization programs turned out to be the most fundamental proposition of the intellectual's discourse relying on Rezakhan's enlighted tyranny. Faucoultian way of analysis is utilized to explain the evolution of the discourses.