مقاله سوم از زيج جامع كوشيار و جوامع علم النجوم فرغاني: مقايسه ميان دو متن متقدم هيئت و جايگاه آنها در ميان رساله‌هاي هيئت

Third Chpater of Kūshyār's Zīj and Farghānī's Jawāmiʿ ʿ Ilm al-Nujūm: a Comparison between Two Predecessors of Hayʾa Works and Their Importance in hayʾa Books

عنوان كلي «هيئت» به آن دسته از آثار نجومي دانشمندان اسلامي اطلاق مي‌شود كه هدف از نگارش آنها عرضۀ توصيف كلي از جهان با استفاده از مدل‌هاي هندسي است. اين آثار كه بيشتر آنها در دورۀ اسلامي با ساختار و ترتيب فصول مشابهي نوشته مي‌شده‌اند احتمالاً متأثر از كتاب فرض‌هاي سياره‌اي بطلميوس، يا آن طور كه دانشمندان اسلامي آن را مي‌ناميدند، الاقتصاص، هستند. هر چند آغاز نگارش آثار مستقل هيئت بر پايۀ اين تعريف را بايد مربوط به زماني پس از سدۀ ششم هجري دانست، اما دسته‌اي از آثار نجومي متقدم هستند كه مي‌توان آنها را مقدمۀ هيئت نويسي به حساب آورد. جوامع علم النجوم فرغاني و مقالۀ سوم از زيج جامع كوشيار گيلاني از جملۀ اين آثار متقدم هستند كه شباهت بيشتري به رساله‌هاي هيئت مستقل بعدي دارند. در اين مقاله با در نظر گرفتن ساختار چهار بخشيِ مقدمات رياضي و طبيعي، اوضاع آسمان، اوضاع زمين و ابعاد و اجرام براي آثار هيئت محتواي اين دو رساله را با يكديگر مقايسه كرده‌ايم و ميزان شباهت هر يك از آنها را با آثار هيئت سنجيده‌ايم. اين مقاله مدعي است كه «باب في الهيئة» از زيج جامع كوشيار گيلاني بيش از جوامع علم النجوم فرغاني به آثار هيئت شبيه است و احتمالاً بر آنها مؤثر بوده است.

Hayʾa works is a general name for the astronomical works which provide a geometrical description of the configuration of the world. Most of this kind of astronomical works were written by Islamic scholars probably under the influence of Ptolemy’s Planetary Hypotheses. Most of Islamic hayʾa works have a similar structure and order of chpters and have been written in 6AH/12AD century. Nevertheless, we have some astronomical works in 3-4AH/9-10AD centuries which have some similarities with the hayʾa works so that we can call them the “predecessors of hayʾa works”. Al-Farghānī’s Jawāmiʿ ʿ Ilm al-Nujūm and the third chpter of Kūshyār’s al-Zīj al-Jāmiʿ are two important works among these predecessors. Concidering the four chpter organization for Hayʾa works, i.e. mathematical and physical introduction, configuration of the heavens, mathematical geograpgy and masses and distances (Abʿād wa Ajrām), we compare in this article these two treatises with each other and other hayʾa works. This article claims that the third chapter of Kūshyār’s al-Zīj al-Jāmiʿ is more similar to the next Hayʾa works and probably it is more impressive.