تحول هويت جغرافيايي از ايرانشهرمركزي به مكه‌مركزي در متون جغرافيايي قرون سوم تا پنجم هجري

Geographical identity evolution from Iranshahr-centered to Mecca-centered in geographic texts of the 3rd-5th centuries AH

از جمله نمودهاي بارز تغيير نگرش ايرانيان از هويت سرزميني به‌سوي هويت ديني و مذهبي را مي­توان در خط سير جغرافيانگاريِ مؤلفان متون جغرافيايي قرون سوم تا پنجم هجري مشاهده كرد. پژوهش حاضر با روش تاريخي به بررسي اين تأليفات براساس مباني نظري چون؛ «مطالعه ميان متني» و همچنين كنكاش نقش «جهان­بيني» جغرافيدانان در اين روند تحولي، طي سده ­هاي مورد بحث دست يازيده است. نتايج پژوهش در متون جغرافيايي حاكي از آن است كه مفهوم هويت از جنبه سرزميني در سده­ ي سوم هجري به جنبه ديني و معنوي در قرون چهارم و پنجم هجري تغيير يافته‌است. بدين‌صورت كه جغرافيدانان در قرن­ سوم هجري با تأكيد بر جغرافياي ايرانشهر (آسورستان) يا حوزه­ي عراق و ايران امروزي، آن را به مثابه مهم­ترين اقليم از اقاليم هفتگانه قلمداد نموده و در جايگاه نخست توصيف قرار مي­دادند. اما با آغاز سده­ي چهارم هجري و همزمان با گسترش اسلام و رشد گرايش­هاي مذهبي اسلامي و حاكميت سلسله­ ها و دود مان­هاي هم ­عقيده با دستگاه خلافت بويژه در قرن پنجم هجري، مكه و سرزمين وحي به‌جهت تقدسي كه داشت از اهميت بيشتري برخوردار شد. بنابراين، مقايسه متن­هاي جغرافيايي قرون سوم تا پنجم هجري يك روند تحولي از انديشه جغرافيايي «ايرانشهر مركزي» به‌سوي «مكه­ مركزي» را نشان مي­دهد. در واقع تفكر ايرانشهر مركزي در قرن سوم كه خود گوياي نوعي از خودآگاهي قومي و سرزميني در حال افول به‌شمار مي­ رفت، در سده­ ي چهارم و پنجم هجري ديگر توان ادامه حيات به صورت قبل را نداشته و جاي خود را به نگرش اسلامي «مكه مركزي» داد.

One of the most obvious manifestations of the change in Iranian's attitude from territorial identity towards religious identity can be seen in the course of geographic Mapping of geographic texts' authors during the 3rd-5th centuries. Using historical methods, and based on theoretical foundations such as "intertextual study", as well as exploring the role of "worldview" of geographers in this evolutionary process, the present research attempts to study these writings in the intended centuries. The results of the research in geographic texts indicate that the concept of identity has changed from aspect of the land in the third century AH to the religious and spiritual aspects in the fourth and fifth centuries AH. Thus, geographers in the 3rd century AH emphasizing the geography of Iranshahr (Asōristān) or the current area of Iraq and Iran, considered it as the most important territory among the seven domains and assigned the highest position of description to that region. However, with the beginning of the fourth century AH and simultaneously with the spread of Islam and the growth of Islamic religious trends, as well as ruling of the Turkish dynasties of consensus with the caliphate system; Mecca and the land of revelation became more important in the name of holiness. Therefore, the comparison of the geographical texts from the 3rd to the 5th centuries indicates an evolutionary trend of the geographic thought from "Iranshahr-centered" toward "Mecca- centered". In fact, as a kind of declining national and territorial self-consciousness, Iranshahr-centered thinking related to third century was no longer possible to survive in the fourth and fifth centuries AH, and eventually gave its place to the "Mecca-centered" Islamic perspective.