مطالعات دين‌شناختي از ديدگاه نينيان اسمارت و تأملي در آن از نگاه عرفاني، با رويكردي ميان‌رشته‌اي بين كلام، دين‌شناسي و عرفان

Religious studies from the view point of Ninian Smart and reflect on it using a mystical perspective: an interdisciplinary approach of Theology, Religious studies, and Mysticism

نينيان اسمارت، دين‌شناسِ برجسته معاصر، با فاصله گرفتن از دين‌شناسي سنتي كه در قالب علم كلام سابقه داشته است، پژوهش خود درباره دين را پژوهشي تاريخي، تطبيقي (ميان‌فرهنگي)، ميان‌رشته‌اي و نيز پديدارشناختي و همدلانه دانسته و آن را در قالب الگويي تحليلي ارائه مي‌دهد. الگوي وي ابعاد هفت‌گانه «آييني و مناسكي»، «تجربي و احساسي»، «اسطوره‌اي»، «اعتقادي و فلسفي»، «اخلاقي و حقوقي»، «اجتماعي و نهادي» و نيز «مادي» را براي دين مطرح مي‌كند كه البته اين ابعاد با هم مرتبط هستند. از سوي ديگر، دين‌شناسي عرفاني در مقايسه با نگاه اسمارت، با الگويي تكامل‌يافته در نگاه سيد حيدر آملي، گونه‌اي از شيوه «أنفسي و حضوري» را ارائه مي‌دهد كه در عين فاصله‌گيري پديدارشناختي در راستاي دوري از تعصب‌ها و قالب‌هاي پيش‌ساخته ذهني، توانايي همدليِ ذات‌گرايانه و حقيقت‌جويانه فراواني در دين‌شناسي دارد. اين «همدلي»، در پديدارشناسيِ غيرعرفانيِ مدرن، از حد يك همدليِ ذهني و درنهايت، احساسي فراتر نمي‌رود. اگرچه الگوي دين‌شناسيِ اسمارت با ابعاد متكثر و جامعي كه براي دين معرفي مي‌كند، فضاي گسترده‌اي براي تحليل جهان‌بيني‌ها و اديان، پيش روي مي‌نهد، اما به اندازه الگويِ وحدت‌گراي عرفاني، در تحليل ابعاد طولي و تو در توي دين توانايي ندارد. الگوي «شريعت _ طريقت _ حقيقت» در دين‌شناسي عرفاني با ساختارِ سه‌گانه‌اش در عين ارائه رابطه‌اي مرتبه‌اي و طولي بين ابعاد دين، متضمن استعاره «راه» است كه اهميتي نمادين در تحليل سنت‌هاي ديني به‌عنوان ظهوراتِ حقايق فراتاريخي و فرازماني در مسيري تاريخي و زماني دارد.

Ninian Smart, a distinguished contemporary pioneer of religious studies, moving away from traditional religious studies known as theology, considers his studies to be historical, comparative (in his favorite term cross-cultural), interdisciplinary as well as phenomenological and empathic, and presents his model as an analytical one. His model offers seven interconnected dimensions for the religion: rituals, experimental, mythological, doctrinal and philosophical, ethical and legal, social and institutional, and material. On the other hand, mystical theology in comparison with the Smart’s view, through a model developed by Seyyed Haider Amoli (720 - after 787 H.), offers a type of spiritual-subjective and intuitive way that creates a phenomenological distance – to stay away from presuppositions and prejudices – and has the ability to show essentialist empathy in religious studies. This empathy, in the modern non-mystical phenomenology, does not go beyond mere mental and emotional empathy. Although Smart’s model introduces pluralistic dimensions of religion, and is broader in the analysis of worldviews and religions, it is not able to deeply analyze dimensions of religion as compared with the mystical-unitary model. The shari’a-tarighat-haghighat mystical model in its tripartite structure involves the metaphor of »the way» while providing a deep relationship between the dimensions of religion; this metaphor has a symbolic importance for the analysis of religious traditions as the manifestations of trans-historical realities in a historical and temporal path.