هويت: ميراثي از گذشته يا انتخابي براي آينده؟

Identity: A Heritage from the Past or a Choice for the Future?

آيا هويت ميراثي به‌جاي‌مانده از گذشته است يا انتخابي براي آينده؟ در اين پرسش، مفهوم «زمان» پيش‌فرض گرفته شده است. ازاين‌رو، تحليل مفهوم زمان نقطۀ عزيمت ماست. زان پس به بررسي نسبت مفهوم زمان با نظريۀ اجتماعي مي‌پردازيم و برمي‌نهيم كه جامعه‌شناسي نه علم «زمان» بلكه علم «مكان» است. علم «زمان» اما «تاريخ» است كه در روايت هگلي‌اش نسبتي وثيق با پارادايم فلسفۀ آگاهي دارد. اين پارادايم، اجازۀ تأسيس جامعه‌شناسي را نمي‌داد چرا كه جامعه‌شناسي نظريۀ كنش است نه نظريۀ آگاهي. از همين رو، تأسيس جامعه‌شناسي در پايانه‌هاي سدۀ نوزدهم اروپايي مقارن است با بحران فلسفۀ آگاهي. كانون اين بحران نيز مفهوم «سوژه» بود، سوژه‌اي كه خود هم بنياد فلسفۀ آگاهي مدرن بود و هم كانون جامعۀ مدرن. اما ماركس، نيچه و فرويد طومار سوژه را درهم پيچيدند و بدين سان جامعۀ مدرن را به بحران درانداختند. تأسيس جامعه‌شناسي پاسخي بود به اين بحران. اين تأسيس چرخش‌گاهي است كه در آن از گران‌باري و زيان‌باري «تمپوسنتريسم» آگاه گشتيم و بر سودمندي «توپوسنتريسم» انگشت نهاديم. پس از اين بحث نظري، به برخي از نارسايي‌هاي تلقي زمان‌محور از «هويت» در علوم اجتماعي ايران اشاره مي‌كنيم و نشان مي‌دهيم كه چگونه اين نارسايي‌ها گرانبار از گذشته است و ازاين‌رو ناتوان از نگريستن به آينده. ريشۀ ناتواني جامعه‌شناسي ايراني در پردازش «نظريۀ كنش» را نيز در همين نارسايي‌ها جست‌وجو مي‌كنيم. جامعه‌شناسي ايراني براي برون‌رفت از اين بن‌بست و گشودن افق‌هايي نو در سپهر نظريه و عمل اجتماعي، چاره‌اي جز دست شستن از تلقي هويت «به‌سان ميراثي از گذشته»، و برگرفتن آن همچون «انتخابي براي آينده» ندارد. سرآخر درباره مفهومي از هويت «بخردانه» و نسبت آن با علوم اجتماعي سخن مي‌گوييم. افزون بر اينها، وجه ميان‌رشتگي اين مقاله در بررسي نسبت علومي همچون جامعه‌شناسي و تاريخ در چشم‌اندازي فلسفي بر زمينه تحليل مفهوم‌هاي زمان و مكان توضيح داده مي‌شود.

Is identity a heritage inherited from the past or a choice for the future? In this question, the concept of ‘time’ is presupposed. Thus, my point of departure is analyzing the concept of time. Then the relation between the concept of time and social theory will be examined to maintain that ‘sociology’ is the science of ‘space’ rather than the science of ‘time. ‘History’, however, is the science of ‘time’ which, in its Hegelian version, has a strong connection with the paradigm of the ‘philosophy of consciousnesses’. This paradigm would not allow sociology to be established, because sociology is the theory of action rather than the theory of consciousness. For this very reason, the establishment of sociology in the late nineteenth century was contemporaneous with the crisis of the philosophy of consciousness. The focal point of this crisis was the concept of ‘subject’, which itself was both the base of modern philosophy and the focus of modern society. But Marx, Nietzsche, Freud and Romanticist Movement radically criticized the concept of ‘subject’ and thus brought about crisis for modern society. The establishment of sociology was a response to such a crisis. It was a turning point by which we became aware of the heaviness and harmfulness of ‘tempocentrism’ and instead point to the usefulness of ‘topocentrism’. After this theoretical discussion, some problems of tempocentristic approach to ‘identity’ in Iranian social science will be referred to show how this approach is laden with the past, and therefore, unable to regard the future. The Iranian social science’s inability to develop an ‘action theory’ seems to be rooted in its tempocentrism. In order to find a way out of this dead-end and open some new horizons in the sphere of theory and practice, the Iranian sociology need to throw down the approach to identity ‘as a heritage from the past’ and adopt it ‘as a choice for the future’. Finally, I will discuss ‘rational identity’ and its relation to social science.