جغرافيا، فصل مشترك انديشه‌هاي تاريخي ابن‌خلدون و حمدالله مستوفي قزويني

ابن­ خلدون متفكر، مورخ و جامعه­ شناس معروف مسلمان شمال آفريقا، نه ‌تنها با حمدالله مستوفي قزويني محقق و مورخ ايراني عصر مغول، در يك دوره زماني نزديك به هم مي‌زيسته‌اند، بلكه از جهاتي ديگر نيز با هم همانند هستند. هر دو انديشمند، در دستگاه اداري و ديواني عصر خود، داراي مناصبي بودند. در اين ميان، دانش جغرافيا تاثيري عمده در انديشه و تاليفات آنان ايفا نموده است. با وجود فاصله مكاني و جغرافيايي كه از يكديگر داشته ­اند، مي­توان حمدالله مستوفي را نزديك­ترين مورخ و مولف ايراني به ابن‌خلدون به­ شمار آورد كه متاثر از انديشه واقع­بين خود، جغرافيا را بستر و زمينه شكل­ گيري حوادث تاريخي مي­دانست. اگرچه سير تمدني سرزميني آنان متفاوت است، اما در زمينه رويكرد به علم جغرافيا، با يكديگر اشتراكاتي دارند. با توجه به مطالب فوق، اين پژوهش مي­كوشد با روش توصيفي تحليلي، به مهم­ترين اشتراكات جغرافيايي ابن ­خلدون و حمدالله مستوفي اشاره كند. نتايج اين پژوهش، حكايتگر آن است كه اين دو پژوهشگر، با دو رويكرد متفاوت جغرافيايي به «تاريخ» و «اجتماع» عصر خويش مي­ نگريسته ­اند. ابن‌خلدون، دانش جغرافيا را عاملي موثر بر شكل­ گيري و ارتقاي اجتماع بشري قلمداد مي­كند؛ درحالي‌كه مستوفي آن را مايه وحدت و انسجام و حفظ هويت ايراني و انديشه ايران­شهري مي­داند. همچنين، ابن­خلدون به مفهوم آفريقاي پس از موحدون، و حمدالله مستوفي به مفهوم ايران­شهر پس از ايلخانان، توجه ­اي ويژه دارد.