برنامه ريزي خدمات شهري براي زائرين در پيرامون حرم هاي مطهر؛ نمونه مطالعاتي: هسته مركزي شهر قم

Urban services planning for the pilgrims around the holy shrines- Case study; the core of Qom City

مراكز شهري فارق از نقش و عملكردي كه دارند همواره پذيراي جمعيتي بيش از ساكنين خود هستند كه در طول شبانه روز براي تامين خدمات مورد نياز خود به آن محدوده مراجعه مي كنند. اين مسئله در مراكز شهري كه نقشي فراشهري نيز مييابند، واجد اهميتي بيشتر است و شهرها و كانونهايزيارتيازمصاديقمهماينگونه مراكز بشمار مي آيند. يكي از مراكز اصلي در شهرهاي زيارتي ايران محدوده هاي پيرامون حرم هاي مطهر هستند كه علاوه بر جمعيت ساكن خود (مجاورين) حجم قابل توجهي جمعيت زاير غيرساكن را نيز به محدوده مركزي جذب مي كند. اين جمعيت داراي نيازهايي است كه مي بايست در محدوده مركزي تامين گردد تا نقش و عملكرد فضايي و فعاليتي محدوده در سطح قابل قبولي قرار گيرد. به همين دليل برنامه ريزي شهري وظيفه دارد تا نوع و ميزان خدمات مورد نياز براي گروه هاي جمعيتي را در اين محدوده ها پيش بيني و تامين نمايد. براي دستيابي به اين هدف استفاده از روش ها و تكنيك هاي برنامه ريزي خدمات شهري ضروري است. اما عليرغم آنكه روش‌هاي متنوع و كارآمدي براي تخمين و برنامه ريزي خدمات جمعيت ساكن شهر تدوين شده و مورد استفاده قرار مي گيرد، اما فقدان روش هاي مدون براي محاسبه خدمات و لحاظ نمودن نيازهاي جمعيت سيال و غير ساكن از معضلات اصلي در برنامه ريزي كاربري زمين و خدمات در هسته زيارتي شهرهاي مذهبي بشمار مي آيد. اين مقاله با تكيه بر تجربيات مولفان در زمينه برنامه ريزي خدمات مورد نياز زائرين در هسته هاي زيارتي شهرهاي مشهد و قم و با توجه به ابهامات و سوالات موجود در اين زمينه، مباني و روش هايي را براي برنامه ريزي نيازهاي اين گروه از جمعيت، به گونه اي كه قابل استفاده براي برنامه ريزي توسعه فضاهاي مذهبي و همچنين قابل استفاده در طرح هاي كلان و موضعي توسعه شهري اين گونه شهرها باشد، را ارائه نموده است. براي اين منظور دو روش برنامه ريزي خدماتي كه بر مبناي تقسيمات كالبدي عملكردي براي محدوده و نهايتا محاسبه سطوح زيربناي فعاليت هاي مورد نياز و روش ديگر با بهره گيري از ادبيات رايج شهرسازي كشور و بر مبناي برآورد جمعيت سيال در محدوده و همسنگ سازي نيازهاي آنها و نهايتا محاسبه نيازها بر اساس سرانه مترمربع زمين صورت گرفته است. استفاده از هر يك از اين روش ها داراي ملزومات و شرايطي است كه پس از شناخت هر محدوده و تعيين نيازهاي مديريتي آن تبيين مي گردد. هر يك از اين دو روش داراي امكانات و محدوديت هايي است كه در اين مقاله به آن پرداخته مي شود.

Central parts of the cities regardless of their role and function, accommodate more people than their own inhabitants heading for meeting their needs. This is more significant in city centers having ultra-city impacts including holy places. One of the main centers in pilgrimage cities is the Holy shrines’ surroundings which attract considerable population of non-inhabitants in addition to their own inhabitants. To retain the validity of this principal area, the population’s requirements should be provided at this very zone. Thus urban planning should predict and provide all types of required services in these areas. To reach this specific goal, utilizing the methods and technics of urban service planning is essential. Despite using various and efficient methods for estimating and planning the services of inhabitants, lack of written procedures for evaluation of such services and considering requirements of fluid and non-inhabitants population are of the most problematic issues in planning of land use and services at the pilgrimage cores. This paper is based on the authors’ experience in the field of planning services needed by pilgrims in the pilgrimage cities of MASHHAD and QOM. Due to the uncertainties and questions in this regard, this paper presents principles and methods for planning the needs of this group. In a way that it can be used for planning the developments of religious spaces and improving major or local urban plans. To achieve this purpose, two methods of service planning have been used. One of them is based on functionally physical divisions of these areas and finally calculating the required infrastructure activities. an‎d the other is based on utilizing common procedures of urbanism in Iran, the estimation of the fluid population in these areas and their corresponding needs and finally the calculation of their requirements based on per square meter. Using of each method has some requirements stated after knowing each confine and determination of management needs. an‎d each one of them has its own features and limitations addressed upon.