تأثير جهت و فاصله از كارخانه پرهام‌روي زنجان بر غلظت و فاكتور انتقال روي در ورك و سلمه‌تره

چچكيده سابقه و هدف: آلودگي خاك و گياه به عناصر سنگين مانند روي در اثر فعاليت‌هاي صنعتي بر سلامت انسان‌ها آثار سوء داشته است. كارخانجات صنعتي و معادن، كودها، سموم، فاضلاب‌ها از مهم‌ترين منابع آلاينده آب، خاك و گياهان به فلزات سنگين به شمار مي‌آيند. استان زنجان داراي كارخانه‌هاي توليد روي و فعاليت‌هاي معدن‌كاوي زيادي بوده كه باعث آلودگي خاك، آب وگياهان شده است. پژوهش حاضر با هدف بررسي تأثير جهت و فاصله از كارخانه پرهام‌روي زنجان بر غلظت روي در خاك، ريشه و بخش‌هوايي و فاكتور انتقال روي در گياهان مرتعي غالب منطقه (سلمه‌تره و ورك) اندازه‌گيري شد. مواد و روش‌ها: اين آزمايش به‌صورت فاكتوريل در قالب طرح كاملاً تصادفي با سه تكرار انجام گرديد. فاكتورها‌ شامل 3 جهت (شمال‌ شرق، شرق و غرب كارخانه)، 6 فاصله (2500، 500250، 750500، 1000750، 12501000 و 15001250 متري از كارخانه) و دو گياه سلمه‌تره (Chenopodium album) و ورك (Hulthemia persica) بود. نمونه‌هاي گياه و خاك از مناطق مورد نظر جمع‌آوري شد. نمونه‌هاي ريشه و بخش‌هوايي گياه با استفاده از اسيد نيتريك غليظ هضم و روي قابل دسترس خاك با DTPA استخراج گرديد. غلظت روي نمونه‌ها با استفاده از دستگاه جذب‌اتمي اندازه‌گيري شد. يافته‌ها: نتايج نشان داد كه اثر جهت و فاصله از كارخانه بر غلظت عنصر روي در بخش‌هوايي و ريشه و فاكتور انتقال معني‌دار بود (P lt;0.01). بيشترين غلظت روي در بخش‌هوايي و ريشه گياه ورك به ترتيب 1125 و 1322 ميلي‌گرم بر كيلوگرم ماده خشك در جهت شمال‌شرق و در محدوده 2500 متري از كارخانه بود. كمترين غلظت روي در بخش‌هوايي و ريشه گياه ورك به ترتيب 7 و 30 ميلي‌گرم بر كيلوگرم ماده خشك در جهت غرب و در محدوده 15001250 متري از كارخانه بود. بيشترين مقدار فاكتور انتقال (46/1) در گياه سلمه‌تره و در محدوده 15001250 متري در جهت شمال‌شرق و كمترين مقدار فاكتور انتقال (22/0) در گياه ورك و در محدوده 15001250 متري در جهت غرب كارخانه مشاهده گرديد. اثر متقابل جهت، فاصله و گياه بر غلظت عنصر روي در بخش‌هوايي و ريشه و فاكتور انتقال معني‌دار بود (P lt;0.01). نتيجه‌گيري: درجهت شمال‌شرق (باد غالب) آلودگي گياه بيشتر تحت تاثير باد قرار داشت اما در فواصل نزديك به كارخانه در جهت‌ شرق، فاضلاب خروجي و در جهت غرب، پسماند عامل اصلي آلودگي خاك و گياه بود. گياه ورك به خاطر ريشه‌هاي ضخيم و گسترده‌‌تر خود نسبت به گياه سلمه‌تره روي بيشتري را توسط ريشه جذب و به بخش‌هوايي انتقال داده بود اما در جهت شمال‌شرق عامل ته‌نشست‌هاي اتمسفري ناشي از كارخانه نقش مهمي در آلودگي خاك و گياهان داشت. گياه سلمه‌تره به خاطر زيست‌توده گياهي بالا روي را بيشتري در بخش‌هوايي خود نسبت به گياه ورك با ساقه زبر و تيغ‌دار از هوا جذب نموده بود، به همين دليل فاكتور انتقال نيز در گياه سلمه‌تره در فواصل دورتر در جهت باد غالب بيشتر از گياه ورك بود. ورك در مناطق دپوي پسماندها، روي بيشتري به بخش‌هوايي انتقال داده بود.