بررسي فرم و نقش گلدان در مسجد - مدرسه‌هاي قاجار در قياس با مدارس صفوي (با تأكيد بر نقوش مسجد - مدرسه سپهسالار جديد)

Comparing Form and Motifs of Ghajar Mosque-Schools’ Flower Pots Motifs with Those in Safavi Schools (With an Emphasis on Mosque-School Motifs in New Sepahsalar)

نقش گلداني يكي از نقوش شاخص و با كاربرد فراوان در دوره قاجار است. اين نقش در تزئينات حجاري و كاشي‌كاري مسجد - مدرسه‌هاي قاجار به‌وفور يافت مي‌شود. نقش گلداني در مدارس دوره‌هاي قبلي همچون مدارس دوره صفويه نيز وجود دارد؛ ليكن نقوش گلداني مدارس صفوي با نقوش گلداني موجود در مسجد - مدرسه‌هاي قاجار داراي تفاوت‌هايي است. آنچه در اين پژوهش مطرح است بررسي و مقايسه نقوش گلداني مسجد - مدرسه‌هاي قاجاري با مدارس صفوي، با هدف بررسي تغييرات ناشي از تحولات فرهنگي در اين نقوش و شناسايي تحولات و نوآوري‌هاي به وجود آمده بر نقوش گلداني دوره قاجار تحت تأثير آشنايي با فرهنگ و هنر غرب است. جهت پاسخ دادن به پرسش پژوهش، از روش تحقيق توصيفي – تحليلي استفاده شده و با مطالعات كتابخانه‌اي و مطالعات ميداني به ارزيابي و مطالعه نقوش گلداني مسجد - مدرسه‌هاي شاخص دوره قاجار پرداخته شده است و آن‌ها نسبت به نقوش گلداني مدارس دوره صفويه مورد مقايسه قرار گرفته‌اند. يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد، نقوش گلداني تزئينات حجاري مسجد - مدرسه‌هاي دوره قاجار داراي ظرافت و ريزه‌كاري بيشتري نسبت به نقوش گلداني مدارس دوره صفويه هستند و يك واقع‌گرائي و طبيعت‌گرائي تحت تأثير فرهنگ و هنر غرب در آن‌ها به چشم مي‌خورد. همچنين نقش‌مايه گلداني از گلدان‌هاي پرگل و در طرح‌هاي متنوع ازجمله كاسه‌بشقاب ‌سازي و تركيبي با نقوش پرندگان؛ تركيب اصلي در تزئينات كاشي‌كاري مسجد - مدرسه‌هاي دوره قاجار است. علاوه بر آن، در مسجد - مدرسه سپهسالار جديد (شهيد مطهري) نقوش گلداني به‌صورت انتزاعي و تركيبي با قاب بيضي‌شكل، نقوش هندسي، نقوش اسليمي و گياهي، خطوط بنائي و نقش‌هاي جديدي همچون شمعدان اجرا شده است كه در نوع خود يك نوع آوري است؛ به‌طوري‌كه مي‌توان گفت در هيچ‌كدام از مدارس دوره صفويه و مسجد - مدرسه‌هاي موردبررسي دوره قاجار نمونه‌اي از اين نقوش به كار نرفته است.

Flower pot is one of the frequently used motifs in Qajar period. This decoration is abundantly found in carvings and tiling decoration of the mosque-schools in Qajar period. There is also the flower pot in previous eras schools such as Safavid period schools , but the flower pots used in Safavid period schools differ from the flower pots used in the Qajar period mosque- schools. However, this study aims to investigate and compare flower pot motifs in mosques and schools of the Qajar and Safavid period, to evaluate the changes in these motifs which resulted from cultural developments, and to identify changes and innovations occurring on flower pot motifs in the Qajar period under the influence of western culture and art as well. This paper is a descriptive - analytic study. The library and field studies were used to investigate the flower pots motifs in mosques and schools of the Qajar period and compare them to flower pot motifs in schools of the Safavid period. The findings show that the flower pot motifs which were carved in Qajar period’s mosques and schools have more delicacy and intricacy than flower pot motifs in Safavid period’s schools and the realism and naturalism influenced by western culture and art were seen in them. Also, the main component of Qajar period’s mosques-schools tiling decoration is flowery flower pot motifs in various designs including plate, bowl, and motifs of birds. In addition, the new Sepahsalar (Shahid Motahari) mosque-school included abstract motifs combined with oval frame, geometric motifs, arabesque and plant motifs, and new motifs like candlesticks, which were innovative. Therefore, it may be said that none of schools and mosques in the Safavid and Qajar period, these motifs were included.