مروري بر مطالعات اُبسيدين در ايران، منشأيابي معادن و اُبسيدين هاي محوطه هاي باستاني، پژوهش ها و پرسش هاي موجود

A Review of Obsidian Studies in Iran, Provenance the Source and Prehistoric Obsidian Artifacts, Researches and Questions

اُبسيدين يكي از فراوانترين مصنوعاتي است كه در محوطه هاي باستاني خاورميانه و خاورنزديك يافت مي‌شود. چگونگي منشأيابي اُبسيدين يكي از موضوعات جذاب و مورد بحث در ميان باستان شناسان و زمين شناسان است. از آنجايي كه مطالعات فراواني بر روي منشأيابي معادن ابزارهاي سنگي اُبسيديني در مناطق همجوار ايران مانند آناتولي و قفقاز انجام گرفته است لذا بخش هاي عمده اي از ايران وقفه‌اي مطالعاتي در باستان شناسي خاورميانه از بابت مطالعات منشأيابي ابزارها و معادن اُبسيدين محسوب مي‌شود. مطالعات اخير روي معادن اُبسيدين در ايران و همچنين منشأيابي ابزارهاي‌سنگي اُبسيديني فراوان، زمينه مساعدي را جهت ايجاد پايگاهي اطلاعاتي و نيز ترسيم يك افق پژوهشي به‌منظور مطالعات اُبسيدين در ايران فراهم ساخته است. در اين پژوهش عمدتاً سعي بر اين است تا با مروري كلي بر مطالعات و پژوهشهاي انجام گرفته در رابطه با اُبسيدين، از ساليان گذشته تا به امروز بر پتانسيل ها و سؤالات موجود در رابطه با مطالعات اُبسيدين ايران پرداخته شود و با ارائه افقي پژوهشي، زمينه را جهت مطالعات آينده فراهم سازد. اين پژوهش همچنين در صدد اين است تا يك بررسي و شناسايي از منابع و معادن اُبسيدين در ايران را انجام دهد و با مطالعه داده‌هاي اُبسيديني به‌دست آمده از محوطه‌هاي شاخص ايران مانند كول‌تپه‌هادي‌شهر، دوه‌گُزخوي، چياسبزشرقي استان لرستان، چغاگلان دشت مهران، تپه بوينو خدا آفرين، محوطه‌هاي شناسايي شده شرق درياچه اروميه، محوطه‌هاي شاخصي مانند يانيق‌تپه، تپه حسنلو، پيزدلي و غيره و ارتباط اين محوطه‌ها با منابع شناسايي شده، يك چهارچوب كلي براي معادن اُبسيدين و نيز منشأيابي ابزارهاي اُبسيديني در ايران فراهم نمايد. بر اساس مطالعه انجام شده روشن گرديد كه اغلب اُبسيدين‌‌هاي محوطه‌هاي ايران داراي منشأ آناتوليايي و قفقازي‌اند و در راستاي تجارتهاي دوربرد فرامنطقه‌اي وارد محوطه‌هاي ايران شده‌اند. تعداد انگشت شماري از معادن اُبسيدين نيز در بخش‌هاي شمال‌غرب ايران وجود داشته‌اند كه تنها بخشي از نيازهاي بومي جوامع پيش از تاريخ ايران را تأمين مي نموده‌اند.

obsidian artifacts is frequently used materials in prehistory and found widely in archaeological sites. Provenance studies of obsidian has been an issue of intense research and debate between archaeologists and geologists. Since different provenance studies has been carried out from 1960s up to 2015 in Anatolia and Caucasus but obsidian studies in Iran is in very early stage and consider as terra incognita. Recent research on obsidian mines in Iran accompanying by prehistoric obsidian provenance studies give this opportunity to establish of a database, as well as outlining a horizon and perspective for obsidian studies in Iran. This paper will try to discuss about old and new researches on obsidian studies in Iran. After a brief introduction of obsidian studies in Anatolia and Caucasus by Renfrew, Cann and Dixon, the paper addresses some recent researches that took place concerning obsidian provenance studies in Iran. Additionally this study also look for have a review and survey on obsidian sources in Iran as well as obsidian artifacts from sites like Kul Tepe Hadishah, Dava Goz Khoy, East Chia Sabz, Choga Gholan, Tepe Boinou, surveyed sites of East of the Lake Urmia, Typical sites like Yanik, Hasanlu, Pisdeli, and relationship and comparison of ancient obsidian artifacts with known sources in order to studying obsidian sources and provenance of obsidian artifacts in Iran. This research proved that most of the analyzed obsidian artifacts of Iranian archaeological sites originated and imported from Caucasus and Anatolia in line with long-term inter-regional trade, although a handful of obsidian mines and sources have been brought to light in NW Iran that could be considered as second part of the raw material to supply the demands of local and indigenous communities of the prehistory of Iran. The implications of the findings will discuss along with limitations and future research directions.