ساختارشناسي ملاط‌هاي تاريخي در آرايه ‌هاي معماري و اندود داخلي معبد صخره‌اي ورجووي مراغه، ايران

Characterization of Historic Mortar from the Architectural Decoration and Plaster of Rocky Temple of Verjuy in Maragheh, Iran

هدف اين پژوهش ارائه شواهدي جديد مبني بر استفاده از ملاط در آرايه هاي معماري و اندودهاي بدنه داخلي معبد صخره اي ورجووي در دوره اسلامي است. معبد ورجووي ازجمله بناهاي با تاريخ نه‌چندان دقيق در پيش از اسلام و با الحاقاتي منسوب به دوره ايلخاني است كه در نزديكي قبرستان تاريخي روستاي ورجووي در فاصلۀ 6 كيلومتري جنوب شرقي شهرستان مراغه در استان آذربايجان شرقي واقع‌شده است. اين معبد جزء مجموعه سازه هاي زيرزميني است كه در بستر سنگي كنده‌شده و داراي بخش هاي مختلفي ازلحاظ معماري در زير روستاي كنوني ورجووي است. تنها بخش معبد اصلي به‌واسطه تداوم استفاده در دوره اسلامي هيچ‌گاه مدفون و پوشيده نشده است. مابقي اين مجموعۀ بزرگ، هم اكنون در زير لايه هاي خاك پوشيده شده است. تداوم استفاده از معبد، با تغييراتي در پلان ها و همچنين آرايه هاي معماري در دوره هاي مختلف همراه بوده كه از مظاهر آن حجاري هاي روي بدنه و استفاده از نقوش و خطوط اسلامي، با آيات قرآني و همچنين استفاده از آرايه هاي معماري در قالب ملاط بسيار سخت و مقاوم ساروج و ديگر ملاط هاي آهكي به همراه رنگدانه بوده است. با توجه به عدم شناسايي تركيب و روش ساخت آرايه هاي معماري اين بنا در گذشته، در اين مقاله ساختارشناسي و معرفي آرايه هاي ساخته‌شده از ملاط هاي بسيار سخت و فناوارنه معبد ورجووي انجام شده است. از جمله سؤالات اين تحقيق عبارت‌اند از اينكه: در كدام بخش هاي معبد ورجووي از ملاط استفاده شده است؟ ملاط هاي استفاده‌شده از چه نوعي هستند و از چه ساختار و ساختماني برخوردارند؟ در همين راستا بر اساس مطالعات ميداني اقدام به نمونه برداري از نواحي شناسايي‌شده و مشكوك به ملاط و بدنه سنگي گرديد كه با استفاده از آناليزهاي ساختارشناسي (پتروگرافي مقطع نازك-در شناسايي سنگ-XRD, XRF) اقدام به ارزيابي و مقايسه ميان ملاطهاي بدنه و آرايه ها و بستر سنگي آن گرفته شد. نتايج حاصل از پژوهش گوياي اين مهم است كه در اندود بدنه ها از ملاط گچ و آهك به همراه پركنندۀ پودر سنگ توف و خاكستر و همچنين الياف گياهي استفاده شده است و براي پوشش سطحي آرايۀ قطاربندي در فضاي V6، از ملاط ساروج مهره خورده استفاده شده است.

Temple of Verjuy or Mehr Temple is one of the particular monuments in the type of regional architecture, in the slope of Sahand volcano; has been located in Verjuy village in the suburbs of the Maragheh city, East Azerbaijan province, Iran. The Verjuy researchers believe that this building belongs to the Mithraism religion which is an Iranian ancient religion (248 BCE-224 CE). But, new excavation around the temple demonstrated that this building is a part of underground rocky architecture with an unclear date and history. Underground Verjuy temple has seven spaces with a number of holes which are connected to each other. According to the literature, the temple was a worshiping place before Islam, but since then, the evidence show that it was used as a mosque. The architectural decorations of the temple have not been taken into consideration and in general, a lot of references, repeat the first information related to the history, usage and stone carving of this temple. As the specific architectural decorations of this monument have not yet been scientifically studied, the exploring variety of architectural decorations as well as the characterization of materials used for making the decorations of this building would be one of the main objectives of this research. Based on the results obtained, the main decorations of temple are including: carving of Islamic Arabesque and Quranic inscriptions as well as Moqarnas decoration inside the dome of the main space of the building. The results also showed the application of mortar on architectural decoration as a plaster inside the building and also on the surface of Moqarnas as a very thin layer in Islamic era. Moreover, the field work (redrawing the plan of temple and describe of architectural spaces as a documentation of architectural decorations with photography) and sampling of plaster along with XRPD, XRF and thin section petrography analysis were done. The results of this research show that, except for stone decoration, there is another decoration with lime base mortar in cover of Muqarnas work and some other places of the building, that this new finding is reported for the first time. This finding showed the application of the building during different periods and it is possible to attribute the earliest works and shreds of evidence of the use of the original dome in its new use in the Islamic era, to the Ilkhanid period.