كمال در مشرب عرفاني عزيزالدين نسفي

Perfection in Mystical Attitude of Aziz-al-din-e-Nasafi

از آنجا كه دستيابي به كمال، همواره مهمترين و متعالي­ترين مقصد اهل معرفت بوده است، هر يك از آنان كوشيده­اند تا كمال را تعريف كنند و ويژگي­هاي اصحاب كمال را برشمارند. عزيز بن محمّد نسفي، عارف قرن هفتم هجري، از جمله نويسندگاني است كه دربارۀ اين موضوع به تفصيل سخن گفته و با طرح آرا و ديدگاه­هاي تازه­اي در اين باب، به تبيين ابعاد مختلف كمال انساني، همچون راه­هاي رسيدن به اين مقصد، موانع و حجاب­هاي راه و «بلوغ و حريّت» -كه از اصطلاحات بديع وي است- پرداخته است. اين نوشتار در پي حلّ تناقضات كلامي نسفي در برخي آراء وي از جمله التزام بلوغ با حرّيت- كه در جايي بر لزوم همراهي اين دو تأكيد مي­كند و در جاي ديگر از انسان آزاد نابالغ سخن به ميان مي­آورد- به اثبات اين نكته مي­پردازد كه وي با در نظر گرفتن دو نوع حرّيت، پايۀ علم را از پايۀ كمال به عنوان اساس و زيربناي حرّيت جدا مي­سازد، چنانكه جايگاه داناي آزاد از مقام كامل آزاد مستقل و متمايز مي­گردد. علاوه بر آن، نسفي با جدا ساختن مقام «كاملان مكمل» از «كاملان» و اختصاص آن به انبيا و اوّلياي الهي و ورود به بحث پراهمّيّت نبوت و ولايت اين مبحث را در دو محور اصلي تفّوق ولي بر نبي يا نبي بر ولي تبيين مي­كند كه تحليل و گره­گشايي از اين تفّوق معمّاگونه در اين مقاله در قالب تفّوق ولايت بر نبوت از يك سو و تفّوق نبي بر ولي از سوي ديگر تعيين­كنندۀ ديدگاه حقيقي او در اين موضوع است؛ چنانكه ارزيابي و تحليل كليتي از ويژگي­هاي انسان كامل نزد وي و نيز آراء او دربارۀ معاد اصلي كاملان تحت عنوان «عقل» يا «مقام معلوم»، به ما در تشخيص و تشريح بينش خاص او مدد مي­رساند. در پايان با بيان وجوه تمايز انديشۀ نسفي با ديگران در موضوع كمال در ابعادي چون جامعيّت و انسجام ديدگاه­ها، ابداع اصطلاحات تازه، ذكر مراحل دوگانه براي سلوك، تبيين غايت كمال حقيقي در مقام رؤيت كماهيِ اشياء براي سالكان و بالأخره رويكرد جديد او به علم و حكمت به عنوان مهمترين شرط رسيدن به كمال، جايگاه خاصّ اين عارف بزرگ در تبيين و پردازش اين موضوع عرفاني مورد بررسي و تحليل قرار گرفته است