اخلاق و معنويت در علوم پزشكي

لغت "اخلاق" جمع "خلق" است و به معني سيرت و باطن انسان مي‌باشد. همان‌گونه كه شكل ظاهري انسان ممكن است زيبا و يا نازيبا باشد، شكل باطني يعني خوي و ويژگي‌هاي دروني انسان نيز مي‌تواند شايسته و آراسته و يا ناشايسته و نامطبوع باشد. در اصطلاح علما، اخلاق عبارت است از حالت و ملكه‌اي كه آدمي را بدون فكر در انجام كارها تحريك كند.1 اخلاق ساختار وجودي انسان است و شگرف‌ترين اثر را در حوزه رفتار آدمي دارد. اخلاق پزشكي در زمره اخلاق حرفه‌اي است و مانند انواع ديگر اخلاق حرفه‌اي براي درك آن ابتدا بايد اخلاق را شناخت و سپس با توجه به اهداف و شرايط خاص هر حرفه، اخلاق حرفه‌اي مخصوص آن را مشخص نمود.2 حرفه پزشكي صاحب يكي از دو علم وارسته‌اي است كه پيامبر اسلام فرموده‌اند: العلم علمان، علم الاديان و علم الابدان؛ زيرا جايگاه هر علم به شرف موضوع آن است و از آنجا كه انسان شريف‌ترين موضوع حيات است، لذا پزشكي كه به ابعاد مختلف سلامت انسان مي‌پردازد، شريف‌ترين علم است. لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ (ما انسان را در نيكوترين صورت و سيرت آفريديم، سوره تين، آيه 4). شناخت اخلاق بستگي به نگرش انسان به فلسفه اخلاق دارد. به عبارت ديگر پايه‌هاي اخلاق پزشكي براساس مباني فكري و نظري هر فرد يا جامعه در بحث فلسفه اخلاق پايه‌گذاري مي‌شود. لذا در هر كشوري و مكتبي، پزشكان، حقوقدانان، فلاسفه و فقها در تدوين امور مختلف اخلاق پزشكي نقش آفريني كرده‌اند. طي قرون گذشته مكتب‌هاي اخلاقي فراواني وجود داشته است كه امور مربوط به اخلاق پزشكي را تحت‌الشعاع قرار داده‌اند. در مكتب‌هاي اخلاقي يونان قديم، سقراط عقيده داشت كه رهبري صحيح عواطف و غرايز در به ثمر رساندن درخت فضيلت و اخلاق در پرتو علم و دانش است و افلاطون اظهار مي‌كرد كه در پرتو پردازش عقل و خرد فضائل اخلاقي ظهور پيدا مي‌كنند و ارتقا مي‌يابند. بديهي است كه نمي‌توان پذيرفت كه در همه وقت و در همه انسان‌ها، علم و عقل به تنهايي مهاركننده غرائز سركش و شكوفايي خلق و خوي شايسته و زيبا است. مكتب‌هاي اخلاقي ديگري نيز ملاك‌هاي اخلاقي امور را عاطفي و براساس محبت مي‌دانند و يا آن‌ها را بر پايه وجدان و برخي نيز بر پايه تكامل اجتماع استوار مي‌كنند كه هيچ‌يك جامعيت كامل را در امور مربوط به سيرت و باطن انسان شامل نمي‌شوند.