سير تطوّر برهان حدوث و قدم در كلام اماميّه از آغاز تا مكتب بغداد متقدّم

يكي از قديم‌ترين و مهم‌ترين برهان‌هاي ارائه‌شده براي اثبات وجود خداوند در كلام اماميّه برهان حدوث و قدم بوده است. در نوشتار حاضر، تطوّرات اين برهان از نخستين اشارات بدان در متون حديثي معتبر اماميّه تا تحوّلات آن در آثار شيخ صدوق و پس از آن در مكتب كلامي شيخ مفيد و كراجكي، موسوم به مكتب بغداد متقدّم بررسي و تبيين شده است. اين پژوهش نشان مي‌دهد كه برهان حدوث و قدم در اين دوره تحوّلات مهمّي داشته است. نخستين تحوّل، گذار اين برهان از مرحلۀ تقرير ساده بر اساس روايات به مرحلۀ مستدلّ‌شدن با دلايل فلسفي و يافتن صورت منظم استدلالي بر سبك معتزله به‌دست شيخ صدوق است. به‌طور‌كلي روش شيخ صدوق در اثبات حدوث عالم، هم از حَيث دعاوي و هم از جهت مباني و دلايل تا حدود زيادي با روش معتزليان و اماميان بَهشَمي مشابه است و استدلال‌هاي او در اين زمينه، يكي از مواضع اثرپذيري او از تعاليم معتزله را نشان مي‌دهد. از منظر شيخ صدوق، هرچند اصل و مستند معتقدات، روايت‌هاي ائمّه(ع)است، اكتفا به آنها جايز يا راجح نيست، بلكه بايد تأييد و اعتضاد مضمون اين روايت‌ها با استدلال‌هاي كلامي صورت پذيرد. در مكتب بغداد متقدّم، برهان حدوث و قدم تحوّل خاصّي نسبت به دورۀ شيخ صدوق نداشته و تنها در نحوۀ صورت‌بندي برهان و پاره‌اي استدلال‌ها براي اثبات مقدّمات آن، تفاوت‌هايي وجود داشته است. از نگاه شيخ صدوق و متكلّمان مكتب بغداد متقدّم، استدلال‌هاي معتزليِ مطرح در برهان حدوث و قدم در مسيري مخالف با تعاليم حديثي اماميّه نبوده، بلكه با آن موافق است.