تاريخ كلام اماميه در ماوراء‌النهر تا قرن پنجم هجري

تاريخ كلام اماميه از مباحثي است كه نيازمند مطالعات جدي و پژوهش‌هاي روشمند است. در طول تاريخ تشيع برخي مناطق جغرافيايي كه محل تجمع توده‌هاي شيعي بوده، زمينه تشكيل حوزه‌هاي علمي قدرتمند و تأثيرگذاري را فراهم آورده است. در اين ميان، راجع به حوزه ماوراء‌النهر (بخشي از آسياي ميانه)، كه مناطق گسترده‌اي را نيز در بر دارد، هنوز بررسي جامعي نشده است. از جمله مطالب ضروري درباره اين منطقه جغرافيايي، شخصيت‌هاي برجسته كلامي و نيز گونه‌شناسي آثار ايشان، رديابي جريان‌هاي فكري راه‌يافته از مكاتب ديگر به اين حوزه و نحوه تعامل ايشان با ديگر مكاتب كلامي و در پايان علل ركود و از بين رفتن اين مدرسه كلامي است، كه در اين نوشتار به روش توصيفي‌تحليلي درباره آن سخن گفته‌ايم. حوزه ماوراء‌النهر از سه جريان فكري مدرسه كوفه، قم و بغداد اثرپذيري داشته و بيشترين اثرپذيري آن از جريان فكري مكتب قم بوده است، با اين تفاوت كه مشايخ ماوراء‌النهر همانند مشايخ مكتب قم نبوده و نقل روايت از گروه متهمان به غلوي را كه مأمون در حديث بودند، جايز مي‌دانستند.