عقلانيت هاي سه گانه و خلق آينده بديل مطلوب براي تمدن اسلامي

The Three Rationalities, and Creating the Alternative Desired Future for Islamic Civilization

مطالعه وضعيت جوامع اسلامي حاكيست، برخي از جوامع مسلمان دچار «بحران­هاي حاد» ي همچون افراط ­گرايي مذهبي و تروريسمِ دين‌ پايه‌اند؛ و جوامع اسلاميِ باثبات­ نيز يا داراي پتانسيل ظهور افراط­گرايي‌اند يا با زوال قلمرو معنويت مواجه‌اند و مسائل اجتماعي ناشي از تجربه سرمايه­ داريِ بومي خود را دارند. پرسش اين است كه علت بروز اين وضعيت بحراني چيست؟ و راه برون رفت از آنها كدام است؟ در پاسخ بايد گفت بروز چنين بحرانهايي در گستره تمدن اسلامي ناشي از فاصله گرفتن از سنت­هاي عقلاني‌اند؛ چيزي كه برخي مفهوم «انحطاط تمدن» يا «زوال عقلانيت» را براي تبيين آن به‌كار برده‌اند. و راه برون رفت از اين بحرانها نيز بازگشت به سنت هاي عقلاني است. در سنت اسلامي، به­ طوركلي با سه گونه عقلانيت مواجهيم كه در اينجا از آنها با عنوان عقلانيت ­هاي سه­ گانه ياد مي‌كنيم. اين سه گونه عقلانيت عبارت‌اند از: الف) جاويدان خرد؛ ب) عقلانيت اجتهاد؛ ج) عقل تدبير يا عقل استراتژيك. جاويدان خرد در سطحي متافيزيكي قرار دارد و نوعي عقلانيت هستي­شناختي است؛ اما عقلانيت اجتهادي نوعي عقلانيت روش ­شناختيِ واسط است كه به­ منزله ابزار فهم عمل مي­كند؛ عقلانيت تدبير هم نوعي عقلانيت ابزاري در حوزه عمل براي حل ­و فصل مسائل در ميدان نيروهاي واقعاً موجود است. در اين مقاله تلاش مي ­شود باتوجه ‌به نقش سازنده و دفاعي عقلانيت سه­ گانه و كاركردهاي تكويني، برسازنده و شالوده ­بخش آن، برخي از امكان­­ هاي نظريِ ساخته شدنِ حوزه عموميِ مسالمت­ آميز در تمدن نوين اسلامي بررسي و تبيين گردد. مقاله پيش‌رو بر پايه روش ­شناسيِ تلفيقيِ تاريخي، انتقادي و گفتماني تأليف شده است. تحليل متون و رخدادهاي تاريخي ـ فكري بر روش‌شناسي­ هاي تفسيري انتقادي تكيه خواهد داشت؛ و الگوي خروج از بحران، از نوعي آينده ­پژوهيِ چشم ­انداز باورانه و احتمالي پيروي خواهد كرد.

Examination of the circumstances of Islamic communities shows that some of them suffer from “acute crises” such as religious extremism and religion-based terrorism. Even stable Islamic communities either have the potential for the emergence of extremism or face a decline of spirituality and issues caused by their own native experience of capitalism. The question is what is the root and solution of this crisis. Such crises in the Islamic civilization are caused by becoming distant from rational traditions, which is described by some as decline of civilization or decline of rationality. Therefore, the solution is to return to rational traditions. In general, there are three rationalities in Islamic tradition referred to as the three rationalities: a) eternal wisdom, b) Ijtihad rationality, and c) strategic reason. Eternal wisdom is a metaphysical concept and a type of existential rationality; however, ijtihad rationality is an intermediary methodological rationality acting as a comprehension tool. Strategic rationality, on the other hand, is an instrumental rationality in practical situations for resolving issues in the face of actual forces. This paper attempted to study and explain some of the theoretic possibilities for creating a peaceful general area in the new Islamic civilization based on the constructive and defendant role of the three rationalities and their developmental, constructive, and underlying functions. This paper was formulated based on a combination of historical, critical, and discursive methods. Critical interpretation methods was used to analyze historical texts and events while the model of crisis resolution was based on a form of perspective-based future study.