بدل بلاغي و انواع آن در غزليات حافظ

يكي از ويژگي هاي سبكي غزل حافظ تكرارِ بخشي از معني مصراع نخست در مصراع دوم است. شناخت او از روابط بلاغي و معنايي واژگان به او اين امكان را داده كه بتواند، بدون گرفتارشدن در قيد تكرار لفظي، معني را تكرار كند. يكي از روش هايي كه او را در رسيدن به اين هدف ياري بخشيده ، جانشين كردن مفاهيم در دو پاره از بيت، با توجه به روابط بلاغي بين آنهاست. مفهوم جايگزين‌شده، علاوه‌ براينكه بر مفهوم نخست (مبدل‌منه) يا قسمتي از معني آن دلالت دارد، معني اصلي خود را نيز حفظ مي كند. اين روش را اصطلاحاً بدل بلاغي ناميده‌ايم. در اين پژوهش، روابط مختلفي كه ميان طرفين جانشيني وجود دارد، با استناد به سه مبحث سنتي معاني، بيان و بديع در علم بلاغت دسته بندي شده است. نحوه چينش بدل هاي بلاغي در ابيات حافظ متنوع است. گاهي چند مفهوم را در بيت جانشين يكديگر كرده و چندين بدل بلاغي آفريده است. گاهي ميان دو مفهوم چندين رابطه بلاغي ايجاد كرده و بر دامنه معني افزوده است و گاهي نيز يك مفهوم را جايگزين چند مرجع كرده كه اين ارجاعات متعدد سبب ايهام و چندمعنايي شده است. در ادامه، تعدد و تنوع بدل هاي بلاغي در ابيات حافظ، با ذكر نمونه هايي، دسته‌بندي و تشريح شده است. بسامد روابط بلاغي در طرفين جانشيني در سه حوزه علم بلاغت به اين ترتيب است: معاني 3%، بيان 69% و بديع 28%. حدود يك‌سوم از ابيات حافظ داراي بدل بلاغي است. اين بسامد بالا اين شگرد را به‌مثابه يكي از ويژگي هاي سبكي حافظ معرفي مي كند.