ريخت‌شناسي خاوران‌نامه ابن‌حسام خوسفي بيرجندي با تكيّه بر نظريه پراپ

در ريخت‌شناسي (Morphology)، تأثير محتوا بر ساختار و شكل ظاهري آثار و نيز تأثير ساختمان اثر بر محتوا و مضمون بررسي مي‌شود. ساختار هر اثر ارتباط تنگاتنگي با مضمون آن دارد، به طوري كه هر مفهوم خاص در قالبي خاص گنجانده مي‌شود. خاوران‌نامه، از حماسه‌هاي ديني كهن شيعه است كه موضوع اصلي آن، داستان‌هايي است از سفرها و حملات حضرت علي(ع) به سرزمين خاوران، با همراهي مالك اشتر و ابوالمحجن و جنگ با قباد، پادشاه خاورزمين و امراي ديگري، مانند تهماسپ‌شاه، جنگ با ديو و اژدها و امثال اين وقايع حكايت مي‌كند. با توجّه به مطابقت ساختار داستان‌هاي خاوران‌نامه با تعريف خاصّ پراپ از قصه پريان، نگارندگان در اين جستار كوشيده‌اند تا به شيوه توصيفي‌ـ تحليلي الگويي را كه ابن‌حسام در سرايش داستان‌هايش به كار برده‌است، مشخّص سازند. همچنين، شباهت‌ها و تفاوت‌هاي اين الگو را با الگوي قصّه‌هاي پريان مقايسه و تحليل نمايند. در مطالعه حاضر، ضمن تطبيق ريخت‌شناسي پراپ با ساختار اين قصه، به بررسي خويشكاري‌هاي ديني‌ـ مذهبي آن توجّه شده‌است كه مسلماً در طبقه‌بندي پراپ وجود نداشته‌است. نتايج پژوهش حاكي از آن است كه مثنوي حماسي‌ـ مذهبي خاوران‌نامه با وجود مذهبي بودن، بسياري از كاركردهاي خاصِّ قصّه‌هاي پريان را دارد و علاوه بر اين، از كاركردهاي ديگر كه مختص حماسه‌هاي مذهبي است، از جمله دعوت به دين، پذيرش دعوت، نپذيرفتن دعوت و... برخوردار است.