«بدل بلاغي» محملي براي ايهام‌سازي حافظ

يكي از مشخصه‌هاي‌ اصلي سبك حافظ، چند معنايي بودن كلام اوست. او به روش‌هاي مختلف كوشيده‌است به اين مهم دست يابد. يكي از راه‌هايي كه حافظ براي خلق ايهام در پيش گرفته‌است و تا حال در كتب، شروح و مقالاتي كه درباره حافظ و ايهام نوشته شده، نامي از آن آورده نشده، ايهام‌سازي از رهگذر بدل بلاغي است. ظاهراً يكي از كاركردهاي بدل، پرهيز از تكرار واژگان است كه روزگاري از عيوب فصاحت محسوب مي‌شد، اما حافظ در اكثر موارد به اين اكتفا نكرده‌است. وي با دانش زباني و بلاغي خود، كلماتي را جانشين يكديگر مي‌كند كه علاوه بر وظيفه جانشيني، متضمن هنرهاي بلاغي نيز هستند. يكي از مهم‌ترين كاركردهاي بدل بلاغي در غزليات حافظ، ايهام‌سازي است. حافظ با انتخاب دقيق بدل، علاوه بر مصون ماندن از بليه تكرار، در بسياري از موارد، به هنر زيباي ايهام نيز دست يافته‌است. در اين مقاله، ابتدا به نقد تعاريف بلاغيون درباره ايهام پرداخته شده، سپس «بدل بلاغي» مختصراً معرفي شده‌است. در ادامه، ابياتي از حافظ كه بدل بلاغي در آن‌ها موجب ايهام كلام گشته، تحليل شده‌است و در پايان، بدل‌هاي بلاغي بيست غزل حافظ كه تصادفي انتخاب گرديده، استخراج، و نسبت ايهام‌هايي كه از رهگذر بدل بلاغي حاصل شده، با ساير ايهام‌ها سنجيده شده‌است.