نخستين و كهن‌ترين تفسيرهاي عرفاني آيات قرآن كريم و احاديث نبوي در ادب فارسي

گمان مي‌رود نگارش متون عرفاني در ادب فارسي از نيمه دوم قرن پنجم هجري آغاز شده است. در اين آثار بسياري از آيات قرآن كريم و احاديث به‌طور پراكنده شرح و تفسير مي‌شود؛ البته اطلاعات دقيقي از نخستين تفسيرهاي عرفاني قرآن كريم و احاديث به زبان فارسي و شيوه بيان آنها در جمع‌هاي علمي و عرفاني در دست نيست. از قرن ششم تفسيرهاي سنتي فارسي رشد بسياري يافت. برپايه اسناد و متون موجود به نظر مي‌رسد برخي از حكيمان و عارفان با جهان‌بيني عرفاني و با تأكيد بر جنبه‌هاي معرفتي آيات و احاديث به تفسير روي آوردند. اكنون دو رساله در تفسير آيات و احاديث موجود است كه از نخستين نمونه‌هاي كم‌ياب در اين زمينه است. اين دو رساله با نگارش مستقل و مجزا در مجموعه دست‌نوشته‌هاي سليم‌آغا و كتابخانه سليمانيه نگهداري مي‌شود. فروزانفر يكي از اين دو رساله را با عنوان تفسير سوره محمد و سوره فتح به‌صورت تك‌نسخه تصحيح كرد؛ اما رساله ترجمه و تفسير احاديث همچنان ناشناخته باقي مانده است. در اين جستار شيوه شكل‌گيري و دگرگوني تاريخي تفسيرهاي عرفاني فارسي قرآن كريم تحليل و يكي از كهن‌ترين نمونه‌هاي تفسير عرفاني احاديث نبوي نيز معرفي و بررسي مي‌شود.