معرفي، بررسي و تحليل سه نسخه از ديوان بيدل دهلوي

در اين جستار سه نسخه خطي از ديوان بيدل دهلوي معرفي و بررسي شدند؛ نسخه‌هاي مهم و اصيل پيشين، همان چاپ كابل است، و سه دست‌نوشته كاتب بيدل‌ (محمدوارث صديقي)، و اما سه نسخه تازه‌يافت عبارتند از: «مجلس»، «ملك» و «راجه». برخي از تفاوت‌هاي مهم اين سه نسخه، با دست‌ نوشته‌هاي كاتب بيدل، از منظر سبكي و بلاغي، با تكيه بر ديگر اشعار بيدل، و ديگر شاعر سبك هندي، صائب تبريزي مورد تحليل انتقادي قرار گرفتند. برتري ادبي در بيشتر تفاوتها از آن نسخه‌هاي كاتب بيدل است، البته در برخي از موارد نيز چربش شاعرانه با اين سه نسخه است. نكته درخور توجه ديگر در اين باره اين است كه هيچكدام از نسخه‌هاي موجود، همانند نسخ كاتب بيدل كامل نيست و در بسياري از غزلها، به ويژه در نسخه راجه، كاتب گلچيني از غزل يا چند غزل با قافيه، رديف و وزن مشترك را به نمايش گذاشته است؛ البته شايد بتوان دو نسخه «ملك» و «مجلس» را در اين زمينه مجزا دانست. اين تفاوتها، دگرديسيهاي شعر بيدل را در گذر زمان ارائه ميكنند، و اين در حالي است كه دو نسخه «مجلس» و «راجه»، تنها فاصله زماني 19 و 29 سال با مرگ بيدل دارند.