نَفْس در قرآن از ديدگاه حكيم ترمذي

هرچند از حكيم ترمذي اثري مستقل در تفسير قرآن به جاي نمانده است، اما آنچه در جاي‌جايِ آثارش برجاي مانده، نوعي تفسير آياتِ مربوط به نفس به شمار مي‌آيد. چنين به نظر مي‌رسد كه مستند حكيم ترمذي در نظراتش فقط آيات قرآن كريم باشد، چرا كه وي به هيچ منبع ديگري استناد نكرده است. با اين حال، شواهدي وجود دارد كه حكيم ترمذي، تفسيرِ خود از آيات مربوط به نَفْس را از برخي منابع تفسيري شيعه برگرفته است، اما به دليل مخالفت شديدش با تشيع، احتمالاً تلاش كرده اين مطلب را پنهان نگاه دارد. به نظر مي‌رسد تفسير حكيم ترمذي از نَفْس نه‌تنها تا زمان خودش كاملاً تازه و منحصربه‌فرد بوده است، بلكه اين تفسير تا امروز نيز تازگي خود را حفظ كرده و كمتر مورد توجه ديگران واقع شده است. به نظر حكيم ترمذي، نفس بر دو قسم است: نفسِ باطن و نفسِ ظاهر. نفسِ باطن از خاك آلوده زمين كه قدمگاه و محل رفت‌وآمد ابليس بوده، بوجود آمده و تابعِ ابليس است؛ لذا انسان براي رسيدن به رستگاري بايد با نفسِ باطن مبارزه كند. نفسِ ظاهر برخلاف نفسِ باطن، به‌خودي‌خود گرايشي ندارد و تابع كسي است كه بر او غلبه كند. اگر بر نفسِ ظاهر، «معرفت» يعني همان نور و عقل، غلبه كند، تابع آن دو مي‌شود و اگر نفس باطن بر آن پيروز آيد، تابع نفس باطن مي‌شود.