فنون ادبي از دريچه زبان‏شناسي: تحليلي نشانه‏ شناختي

نوشته حاضر به بررسي برخي صنايع ادبي در ادبيات منظوم از ديدگاه زبان‏شناختي و در چارچوب نگرش نشانه‏شناختي سوسور (1916) مي‏پردازد و قصد پاسخ‏گويي به دو پرسش زير دارد: ۱. چه جنبه‏هايي از آراء نشانه‏شناختي سوسور در تبيين فنون ادبي جناس، ايهام، مراعات‏النظير و واج‏آرايي كارآمد است؟ ۲. چرا ترجمه متون ادبي حظ نشانه‏شناختي اثر را زايل مي‏كند؟ بررسي شواهد ادبي نشان مي‏دهد بعد هنرآفريني در صنايع موردبحث، تابع همنشيني نشانه‏ها در محور زنجيري و تعامل هم‏زمان آن‏ها با محور متداعي است، به‌نحوي كه روابط متنوع بالقوۀ ميان نشانه‏ها به فعليت درآيد.  اين روابط به‌‏واسطه شباهت ميان دال‏ها، شباهت ميان مدلول‏ها يا شباهت ميان دال و مدلول‏ها فعال مي‏شود. اساس ايجاد شباهت ميان اجزاي نشانه، وجود روابط هم‏نامي و چندمعنايي ميان نشانه‏ها به‏ويژه در جناس و ايهام است. در مواردي از جناس و واج‏آرايي نيز نحوه مجاورت نشانه‏ها، موجب شكل‏گيري نوعي دال ثانويه شده، ذهن را به يك مدلول انگيخته پيوند ‏مي‏دهد. مراعات‏النظير وقتي حاصل مي‏شود كه شباهت مدلول‏‏ها در محور همنشيني، حوزه معنايي و نشانه ديگري را در محور غيابي زبان، تداعي كند. همچنين ترجمه‏ناپذيري جنبه‏هاي هنري، به‏دليل ارزش نشانه‏ها در نظام خاص هر زبان و بعد اجتماعي زبان است. روابط همنشيني و متداعي ميان نشانه‏ها، بر پايه ارزش‏ خاص آن‏ها در نظام زبان فارسي حاصل مي‏شود و ادبيات با ايجاد شبكه‏اي از روابط متداعي، جنبه‏هاي نهفته و غايب روابط ميان نشانه‏ها را به فعليت مي‏رساند.