جستجوي امر ناموجود مقدمه‌اي بر دلايل فقدان نظريه و نظام نقد ادبي در ايران

از نخستين سال هاي ورود مظاهر مدرن به ايران، نظريه ها و شيوه هاي نقد متون، يكي پس از ديگري از طريق ترجمه از فرهنگ غربي به فضاي علمي و ادبي ما راه يافتند؛ اما گروهي از محققان مي‌كوشند بگويند كه اولاً در سنت ادبي كهن ما آنچه كه امروزه نظريه و نقد ناميده مي‌شود، وجود دارد و بدون پشتوانه نظري امكان آفرينش آثار درخشان ادبي به زبان فارسي نيست؛ و در ثاني، نظائر آنچه را انديشمندان غربي مي گويند متفكران ما سده ها پيش گفته‌اند. از ديدگاه ما در سنت ادبي ايراني امكان شكل گيري نظريه و نظام نقد ادبي نبود؛ زيرا اين دو پديده، محصول مستقيم دوران مدرنيته، برخورد علمي انسان عصر جديد با همه مظاهر هستي و نتيجه تفكيك عالم «خلاقه ادبي» از «علم ادبيات» است. آفرينش ادبي نيز با منطقي متمايز از منطق علم ادبي صورت مي گيرد و منوط به وجود نظريه و نظام نقد ادبي نيست. اگرچه تفكر نقادانه در الهيات، كلام و فلسفه در عصر زرين تمدن اسلامي در ايران وجود داشت، ولي به دليل زيست حاشيه اي ادبيات از قدرت سياسي، اين تفكر به فضاي ادبي ما راه پيدا نكرد. استبداد سياسي نيز، چنانكه به خطا پنداشته مي شود، نقش تعيين كننده اي در فقدان نظريه و نظام نقد نداشت. در مقابل، باور به منشأ الهي و متافيزيكي شعر و هنر ادبي، راه را بر نقادي ادبي تا حد زيادي مي بست. در اين نوشتار مسأله فقدان نظريه و نظام نقد ادبي در ايران را با طرح هفت دليل عمده بررسي كرده‌ايم.