بررسي تطبيقي علم غيب غيرپيامبران در گفتمان كلامي عبدالجبار معتزلي و غزالي اشعري

A Comparative Study of Knowledge of the Hidden by Non-Prophets in Theological Discourses by ‘Abd al-Jabbār the Mu’tazilite and al-Ghazālī the Ash’arite

علم غيب مسئله‌اي كلامي و فرامذهبي است و نقش زيرساختي نسبت به ديگر مباحث كلامي دارد. متفكران اسلامي از جمله متكلمان معتزله واشاعره با توجه به پيشينه قرآني ـ روايي آن و اهميت و جايگاه حساسي كه در نظام اعتقادات اسلامي دارد، از ديرباز تا كنون با عنايت ويژه و با مباني و رويكردهاي متفاوت بر آن نظر انداخته‌اند. اين جستار بر آن است، از رهگذر نماياندن آرا و انديشه‌هاي معرفت‌شناسانه دو چهره شاخص به نمايندگي از دو مكتب كلامي گفته‌شده، قاضي عبدالجبار معتزلي (359ـ415ق) و ابوحامد غزالي اشعري (450ـ505ق) بحث علم غيب غير انبيا را بررسي كند. بررسي تطبيقي اين مسئله از نگاه پيروان اين دو مكتب كلامي، علاوه بر بازتاب انديشه آنان درباره امكان آگاهي غير انبيا ازغيب و قلمرو آن، اشتراكات مبنايي شيعه با اشاعره و افتراق مبنايي شيعه با معتزله را درباره آموزه علم غيب غير انبيا از جمله امامان نشان خواهد داد.

Knowledge of the hidden is a theological and meta-religious issue, which lies at the foundation of other theological issues. Muslim intellectuals, including Mu’tazilite and Ash’arite theologians, have for long particularly considered this issue with different principles and approaches, because of its background in the Quran and hadiths, and its significance and crucial place in the system of Islamic beliefs. In this paper, I consider the issue of knowledge of the hidden (‘ilm al-ghayb) by non-prophets in the epistemological views of two prominent figures from the two above-mentioned theological schools: Qāḍī ‘Abd al-Jabbār the Mu’tazilite (359 AH/935-415 AH/1025) and Abū Ḥāmid al-Ghazālī the Ash’arite (450 AH/1055-505 AH/1111). A comparative study of the issue from the views of the followers of these two theological schools will reveal, in addition to their thoughts about the possibility and limits of knowledge of the hidden by non-prophets, fundamental agreements of the Shi’a with Ash’aris and their fundamental disagreement with the Mu’tazila over the doctrine of knowledge of the hidden by non-prophets, including the Imams.