مسئلۀ عوارض به‌واسطۀ اخص از ابن‌سينا تا ملاصدرا

علم­شناسي يا فلسفۀ علم حكيمان مسلمان، جوانب و زواياي مختلفي داشته است كه يكي از مهم‌ترين آنها مشكلِ «عوارضِ اخص» يا «عوارض به‌واسطۀ اخص» است. اين معضل اگرچه براي گذشتگان تنها يكي از مسائل علم‌شناختي بود، اما به‌تدريج به مهم‌ترين مسئله و براي برخي، به تنها مسئله تبديل شد. ماحصل اين مشكل آن است كه بر اساس قواعد علم­شناسي، جايز نيست در علوم از اوصاف و عـوارضي بحث كرد كه با واسطه بـر موضوع علم حمل مي­شوند. اما مي­بينيم كه در بسياري از علوم اين توصيه مراعات نمي­شود و غالباً در علومِ مختلف از احوال و عوارض مختص به انواع و اقسام موضوعِ علم، كه همه با واسطه هستند، گفتگو مي­شود. در اين‌باره و براي حل اين مشكل، تا زمان ملاصدرا، چهار راه حل از سوي ابن‌سينا، قطب رازي، جرجاني و محقق دواني عرضه شده است اما ملاصدرا اعتقاد دارد كه هيچ‌يك از پيشينيان از عهدۀ حل مشكل بر نيامده و همه در مقابل آن متحير و سرگردان شده‌اند. او معتقد است منشأ مشكل، خلط ميان دو دسته عوارض، يعني عوارضِ اخص و عوارضِ به‌واسطۀ اخص، بوده است؛ لذا با تمايز نهادن ميان آنها مشكل فيصله پيدا مي­كند. اين نوشته، نخست راه­حل‌هاي پيشينيان براي حل اين مشكل را گزارش كرده، سپس انتقادهاي ملاصدرا به هر يك از آنها را بررسي مي‌كند، آنگاه با گزارش نظريۀ ملاصدرا، به ارزيابي آن پرداخته و نشان مي‌دهد كه اين راه‌حل نيز اگرچه برخي از زواياي مشكل را مي­گشايد اما مشكل همچنان در ناحيۀ ديگر حل نشده باقي مانده است. در نهايت روشن مي‌شود كه تقريرهاي جديدتر از نظريۀ جرجاني، كه آن را «نظريۀ مواضعه» مي‌ناميم، براي حل مشكل كارآمدترند.