چگونگي مواجهه متوكل عباسي با نحله‌هاي كلامي (بررسي موردي معتزله و اهل حديث)

Mutawakkil's attitude to the theological schools; case study of Mu'tazilah and Ahl al-Hadith

با روي كار آمدن عباسيان و آغاز نهضت علمي، فرقه هاي كلامي بسياري در جهان اسلام به وجود آمدند. مهمترين اين فرقه در دوره اول عباسي معتزله بود كه خلافت عباسي به كمك آنها و با اتكاء به آرا و استدلالات عقلي آنها به مقابله با شبهات و تشكيكات وارده بر دين برآمدند. در اين مقاله با استفاده از روش توصيفي و تحليلي بر پايه منابع كتابخانه‌اي به تبيين زمينه‌هاي قدرت‌يابي و افول اين نحله فكري و همچنين مناسبات ميان معتزليان و اهل حديث پرداخته شده­است. سوال اصلي پژوهش اين است كه با توجه به خدمات معتزله در تبيين فكري جامعه اسلامي چه عواملي موجب شد تا متوكل عباسي معتزليان را سركوب كند و بار ديگر به اهل حديث روي آورد؟ دستاورد تحقيق بر اين نكته استوار است كه مأمون پس از غلبه بر امين براي مقابله با جناح پر قدرت قشري اعراب با تمايلات فكري حشويه، كه مامون را نماينده واقعي اعراب اهل سنت نمي‌دانستند سبب نزديكي خليفه به معتزله شد. در حالي‌كه متوكل به سبب علايق عرب‌گرايانه و تمايل به بازگرداندن خلافت عباسي به روزگار پيش از مأمون، تلاش كرد تا با سركوب معتزليان بار ديگر به اهل حديث نزديك شود.

Mu'tazilites, as an intellectual theological school flourishing at the early Abbasid era, had a great influence on the establishment of Abbasid caliphate. This paper, using a descriptive and analytical method based on library resources, attempts to explain causes and contexts of the rise and decline of this intellectual school, as well as the relations between the Mu'tazilites and the other outstanding theological school known as Ahl al-Hadith. The main question of the paper is why Mutawakkil (r. 847-861), despite of the marvellous contribution of Mu'tazilites to intellectual development in Islamic society, was opposed to them. The study's conclusion is that caliph Ma'mun (r. 813-833), in confrontation with Amin (r. 809-813) and his supporting sect of al-Hashwiyah which denied the authority of Ma'mun, intended to ratify the opposite thought system of Mu'tazilites who stood against orthodox Arabs. After Ma'mun, Mutawakkil, again by supporting Ahl al-Hadith, combated Mu'tazilites and tried to restore Arab nationalism.