مناسبات عرفاني مشايخ آذربايجان با عارفان خراسان

The Mystical Relations between the Sheikhs of Azerbaijan and the Sufis of Khorasan

هم ­زمان با گسترش دامنة نفوذ فكري و روحاني مشايخ خراسان، شاهد گسترش نحله­ هاي صوفيه در آذربايجان و ظهور چهره‌هاي اصيل تصوّف در اين منطقه هستيم. نخستين صوفيان تبريز از سده‌هاي سوّم تا پنجم، در مباني و اصول عمدتاً به مكتب خراسان توجه داشتند و با آنچه در مكتب بغداد مي­ گذشت، ناآشنا بودند. شيخ ابواسحاق ابراهيم بن يحيي جويناني، نخستين چهرة مكتب عرفان آذربايجان، از شاگردان بايزيد بسطامي بود كه تصوّف خراسان به وسيله او به آذربايجان راه گشود. از ديگر چهره ­هاي تصوّف آذربايجان در اين دوره، ابونصر شرواني از مريدان ابوسعيد ابي‌الخير است كه او را بايد واسطه انتقال مشرب خراسان به شروان در ناحيه ارّان (جمهوري آذربايجان) دانست. آذربايجان، در مقطعي پذيراي عارفان خراسان بود. مسافرت‌هاي احمد غزّالي، يحيي باخزري و نظام­ الدين غوري از اين جمله است. همچنين دو روايت از هجويري در كشف­ المحجوب،­ دليلي­ ديگر براين­ ادّعاست. مشايخ آذربايجان نه تنها در سده‌هاي نخستين،‌ كه در دوران نضج و اوج­گيري مكتب عرفان تبريز (سده‌هاي ششم تا هشتم) نيز همچنان به خراسان توجه داشتند. آثار صوفيانه موجود در مجموعه خطّي ارزشمند سفينه تبريز شاهد عدلي براين ­دعوي ­است. ما ضمن بيان شواهدي از متون درجه اوّل تصوّف پيرامون مناسبات مشايخ آذربايجان و خراسان، درصدد تبيين اين نكته­ ايم كه مكتب عرفان تبريز، ضمن برخورداري از ويژگي­ هاي منحصر عرفان آذربايجان، در طول تاريخ تصوّف، به چشمه جوشان عرفان خراسان متّصل و از آبشخور اين چشمه سيراب بوده است.

At the time of expansion of the intellectual and spiritual influence of sheikhs of Khorasan in the realm of the Islamic mysticism, the Sufi-schools expansion in Azerbaijan and the emergence of authentic figures of Sufism is obvious in the region. The first Sufis of Tabriz, in the principles, from 3rd to 5th centuries focused mainly on the East of Sufism and were unfamiliar with the West of Sufism (the schools of Baghdad). Jovinani, as the first figure of Sufism of Azerbaijan were one of the Bayazid’ disciples who returned to Tabriz from Bastam after the Tabriz earthquake in (244 AH) and opened a way to transfer the Khorasan Sufism to the Azerbaijan. Another Sufi figure of Azerbaijan in this period is the Abu Nasr Shervani, one of the disciples of Abu Said Abyalkheyr who transferred the Mysticism of the Khorasan to Shirvan in Arran. Azerbaijan, in some period of time, was receptive of the mystics of Khorasan which could mention to the travels of Ahmed Ghazali, Yahya Bakhezri and Nizamuddin Ghori. The two narrations of the Hajviri in Kashf al-Mahjub are another reason for this claim. The sheikhs of Azerbaijan not only in the first centuries but during the development and expansion of Sufism of Tabriz (6th to 8th centuries), yet, have been interested in Khorasan. The mystical works in the Tabriz valuable collection of manuscripts namely “Safineye Tabriz” (ship of Tabriz) is evidence to this claim. The attention of Sufis of Azerbaijan to sheikhs of Khorasan could be regarded as a sign of mystical love of mysticism school of Tabriz and its intellectual features. In this article, providing the evidence from the Sufi prime literature on the relationship between the sheikhs of Azerbaijan and Khorasan, we are endeavoring to clarify the point that mysticism school of Tabriz, besides having unique features of mysticism of Azerbaijan, throughout the history of Sufism, has been connected to the mystical sources of Khorasan and has been watered.