ناسازگاري سيماي اهريمن و ديوان در شاهنامه با متون زرتشتي

Inconsistency between the Portraits of Ahriman and Devils in Shahnameh and Zoroastrian Texts

فردوسي براي حفظ و تداوم هويت ايراني، به تدوين شاهنامه همّت گذاشت. به دليل اينكه در زمان حكيم توس، دوره باورمندي بي‌چون و چرا به اساطير فرا رسيده بود، وي با تلفيق اساطير با باورهاي زرتشتي و غيرزرتشتي سده‌هاي پيش و پس از اسلام، قالب اسطوره را به حماسه مبدل كرد و كاخ شاهنامه را بنا نهاد. از اين‌رو، شاهنامه صرفاً گزارشگر باورها و آيين‌هاي ايران پيش از اسلام نيست.اين مقاله نخست ويژگي‌ها و كاركرد اهريمن، و آنگاه رابطة اهريمن با اورمزد و جهان را در اوستا و متون پهلوي با گزارش شاهنامه مقايسه مي‌كند. سپس، گزارش فردوسي درباره سرشت و اوصاف ديوان، رابطة ديوان با اهورامزدا و آفريده‌هاي او، راه مبارزه با ديوان، و اوصاف سه ديو بزرگ (رشك، آز، خشم) را با گزارش متون زرتشتي باستان مي‌سنجد و همسويي‌ها و ناهمسويي‌هاي آنها را آشكار مي‌كند. اين جستار نشان مي‌دهد كه در شاهنامه، اهريمن و ديوان جايگاه پيشين خود را از دست داده‌اند و از اقتدار آنها و تأثيري كه در هستي داشته‌اند به ‌شدت كاسته شده است و به جايگاه فروتري كه در متون و فرهنگ اسلامي دارند، نزديك شده‌اند.

To save the Iranian identity, Hakim Abu Al-Qasim Ferdowsi Tusi composed the epic of Shahnameh (book of kings). Due to the indisputable belief of people in mythology in his time, Ferdowsi transformed the myth to epic by combining the former with pre- and post-Islam Zoroastrian and non- Zoroastrian texts which led to the creation of Shahnameh. Accordingly, Shahnameh is not just an exclusive report of Iranian beliefs and rites before the advent of Islam. The present article seeks to compare and contrast Shahnameh, Avesta and Pahlavi texts in terms of their arguments about the characteristics of Ahriman and his relationship with Ohrmazd and the universe. To this end, Ferdowsi’s depiction of the nature and attributes of demons, their relation with Ohrmazd and His creations, how to struggle with them and the characteristics of three main demons (i.e. envy, greed, and wrath) are carefully compared and contrasted with ancient Zoroastrian texts. The similarities and differences of these texts are then clarified. This study suggests that, Ahriman and demons have lost their old status in Shahnameh, to the extent of extreme reduction of their influence and power in the world. They have thus approached their inferior status assumed in Islamic texts and culture