بررسي مبناي هدايت و ضلالت از ديدگاه سيد مرتضي علم الهدي (ره) و فخر رازي

A Review of the Foundation of Guidance and Astray in Seyyed Murteza 'Alam Al-Huda and Fakhr Razi's View

در تدبر و بررسي آيات قرآن مجيد به دو واژه هدايت و ضلالت مي رسيم كه به خداوند متعال نسبت داده شده اند؛ از همين رو، ديدگاه هاي متفاوتي درميان دانشمندان مسلمان به وجود آمده است. مقاله پيش رو به بررسي مبناي هدايت و ضلالت از ديدگاه سيد مرتضي علم الهدي (ره) از متفكران برجسته اماميه و فخر رازي از دانشمندان اهل تسنن مي پردازد. بررسي اين مبنا از اين جهت كه اين دو انديشمند در تفسير و كلام اسلامي صاحب نظر هستند، حائز اهميت است. اين دو انديشمند در مبناي هدايت و ضلالت، كه در نظر هر دو توحيد افعالي است، معنايي ارائه مي دهند كه حاكي از تفاوت نظرشان است. در اين پژوهش كه با روش توصيف و تحليل محتوا به بررسي دلايل ديدگاه اين دو انديشمند پرداخته ايم، مقبوليت ديدگاه سيد مرتضي به دلايلي چند محرز شد، زيرا در ديدگاه وي، مجموع اسباب و مسببات عالم وابسته به اراده خداوند است؛ مؤثر اصلي خداوند است و امور ديگرتاثير‌گذاري تبعي دارند. تأثيرات تبعي با توحيد افعالي هماهنگ است. هدايت و ضلالتي هم كه به خدا نسبت داده مي شود، مكمل راهي است كه انسان‌ها از روي اراده و اختيار انتخاب كرده‌اند. علاوه بر اشكالات نقلي و عقلي كه به فخر رازي وارد است، مي توان گفت كه از اين جهت نيز كه برخي از آيات قرآن را بدون ارتباط با آيات ديگر ملاحظه كرده و به معناي هدايت و ضلالت اجباري حمل كرده، مرتكب غفلتي آشكار شده است.

Reviewing and reflecting on the Quranic verses bring us to the terms hidayah (guidance) and zilalah (astray) which have been attributed to God the Almighty and have led to different views among Muslim scholars. The present paper reviews the foundation of guidance and astray, as viewed and depicted by Seyyed Murteza 'Alam al-Huda, a renowned Twelver Shiite scholar and thinker, and Fakhr al-Din Razi, a famous Sunni scholar. The review is of great importance because they are pundits in Islamic commentary and theology. They have provided some meanings for these two terms indicating their different views, though both think they are instances of unity of Divine acts. Using a descriptive and content-analysis method, the paper examines the arguments provided by these thinkers and proves that Seyyed Murteza's view is acceptable for some reasons, because he views all the causes and effects of the world dependent on the Divine will, such that the ultimate effect is none but that of God, with all other causes just functions of His will. These functional effects are all harmonious with the unity of Divine acts. It follows that the "guidance" and "astray" attributed to God are complementary to the ways people have volitionally taken up. In addition to rational and traditional problems of Fakhr Razi's view, it can be said that he has made a grave mistake because he has failed to consider Quranic verses as a system, i.e., interconnected with one another, hence he viewed" guidance" and "astray" as a phenomenon imposed on mankind.