رويكرد ادبي - معنايي به قرائات خلاف رسم مصحف در متون قرن سوم مطالعۀ موردي قرائت ابن‌مسعود در معاني القرآن فراء

Literary-Semantic Approach to the Anomalous Readings in the Third Century Texts Case Study: Ibn Masʾud’s Reading in the Maʾāni al-Qurʾān by Farrā’

دربارۀ ماهيت قرائات خلاف رسم مصحف، ديدگاه‌هاي متفاوتي وجود دارد؛ يكي از آنها ديدگاه ابوعبيد قاسم بن سلام است؛ چنانكه او مي‌گويد، مشايخ او قرائات خلاف رسم را براي بيان وجهِ قرائت موافق رسم، و تفسير آن مورد استفاده قرار مي‌داده‌اند. صبغۀ ادبي-معنايي‌اي كه اين ديدگاه به ماهيت قرائات داده، آن را قابل تأمل كرده است. به خصوص اينكه قرائات يك سده بعد، در زمان ابن‌مجاهد، وجهۀ حديثي يافت. اين تغيير رويكرد، موجب شكل‌گيري گفتماني جديدي شد كه در نتيجۀ آن، ابهاماتي دربارۀ ماهيت قرائات مخالف رسم مصحف ايجاد شد؛ تا آنجا كه حدود دو قرن بعد، ابن‌حزم اندلسي اين قرائات را ناشي از وهم قاريان شمرد و تفاوت مصحف ابن‌مسعود با مصحف رايج را انكار كرد. اين مقاله به منظور اثبات ديدگاه ابوعبيد، قرائت ابن‌مسعود را در معاني القرآن فراء، به عنوان يكي از استادان ابوعبيد، مورد بررسي قرار داده و به اين نتيجه رسيده است كه فراء قرائت ابن‌مسعود را به عنوان ابزاري ادبي-معنايي به‌كار برده است. استفاده از قرائت ابن‌مسعود در مقام ارائۀ ديگر وجوه ادبيِ ممكن براي بيان الفاظ آيه، حجت دانستن آن براي ديگر قرائات، ذكر آن به عنوان «معنيِ» الفاظِ آيه و نيز تأييد يا رد ديگر برداشت‌هاي تفسيري به واسطۀ آن، شاهدي بر اين ادعاست.

There are different approaches toward anomalous readings, one of them belongs to Abu ʾUbaid Qasim bin Sallam. Bin Sallam reported that his masters have used and interpreted anomalous readings to express canonical reading. Since such approach has given literary-semantic dimension to the readings and their being, it can draw attention to reexamine. It is worth noting that a century later – in Ibn Mujahid’s era- the readings have got tradition (Hadith) dimension. A new discourse emerged because of such changing approach, as a result the anomalous readings and their being met new challenges. Consequently, two centuries later, Ibn Hazm reported that the roots of anomalous readings lied in the delusion of Readers and denied any difference between Ibn Masʾud’s and canonical codifications. In order to approve Abu ʾUbaid’s viewpoint, we have examined his reading through Farrā’s Maʾāni al-Qurʾān (who was one of his masters) and concluded that the latter have used Ibn Masʾud’s reading as a literary-semantic aspect. The usage of Ibn Masʾud’s reading to express other literary aspects of a given Qurʾānic verse, considering it as a proof to other readings, reciting it as a specific “meaning” of a given verse letters, and finally approving or denying other reflections based on this reading all are witness to our above-mentioned claim.