نخستين تبيين احوال و مقامات عرفاني در مناجات «خَمسَ عَشَرَه»

The First Explanation of Mystical Ahwāl and Maqāmāt in Khamsa ‘Ashara Monājāt

«احوال» و «مقامات» از مفاهيم اساسي در عرفان اسلامي است. اين دو اصطلاح كم و بيش در آثار صوفيه قرن سوم به بعد مطرح شده است. سؤال اساسي اين است كه مفهوم مقامات و احوال سلوك را چه كسي براي اولين بار مطرح كرد؟ برخي از محققان بر آنند كه اين مبحث، اولين بار در تعاليم امام صادق(ع) مطرح شده است. ادعاي ما در اين مقاله آن است كه مناجات «خَمسَ عَشَرَه» كه از امام علي بن حسين(ع) بر جاي مانده است، اولين طرح مقامات و احوال در جهان اسلام است. بنابراين، پس از مقدمه­ اي درباره مفهوم حال و مقام، در سه محور به اثبات اين مدعا مي‌پردازيم. بخش اول به سابقه انتساب مبحث مقامات به ائمه شيعه- امام علي «ع» و امام جعفر صادق(ع)، اختصاص دارد؛ بخش دوم و اصلي نوشتار، به معرفي و تبيين مناجات خَمسَ عشره به عنوان مناجاتي واجد ساختار مقامات عرفاني پرداخته است و در سومين بخش، مقايسه بسامد واژگاني اين مناجات با ديگر ادعيه عرفاني امامان شيعه و همچنين مقايسه اجمالي اين واژگان با اصطلاحات به كار رفته توسط زهاد و صوفيه سده اول و دوم، مطرح شده است. ماحصل بررسي نگارنده اين است كه هم صحت انتساب مناجات «خَمسَ عَشَرَه» به امام، اطمينان‌بخش است و هم ساختار اين مناجات، مبتني بر ترقي روحي عارف و طي مقامات عرفاني است؛ در نتيجه امام علي بن حسين(ع) مقامات سلوك را براي نخستين بار در جهان اسلام تبيين نموده ­اند.

Ahwāl’ and ‘Maqāmāt’ are the basic concepts in Islamic mysticism. These two terms have more or less been used in the works of Sufis since the third century. The basic question here is who first introduced these two concepts. Some scholars believe that these two were raised by Imam Sadiq (AS) for the first time. This paper, however, claims that Imam Ali bin Hussein’s (AS) Khamsa ‘Ashara Monājāt first introduced Ahwal and Maqāmāt to the Muslim world. Therefore, after an introduction, this paper attempts to prove its claim from three aspects: The first part discusses the history of Maqāmāt attributed to Shiite Imams— Imam Ali and Imam Ja'far Sadiq (AS). The second part of the paper is to introduce and explain the structure of Khamsa Ahara Monājāt as a mystical-prayer work. The third part compares the frequency of the words in Monājāt with similar ones attributed to other Shiite Imams. The last part also compares the terms used in Monājāt with those used in the first and second centuries. The result of this study confirms that Imam Ali bin Hussein (AS) is the first person who explained Ahval and Maqāmāt for the Muslim world.