رويكردي ريشه‌شناختي به مادۀ قرآني عزم

Etymological approach to the Quranic term “azm”

مادۀ عزم حامل مفهوم تعيين‌كننده در حيطه‌هاي مختلف فرهنگ اسلامي از عقايد، اخلاق، احكام و انديشۀ سياسي است كه در 9 آيه از قرآن كريم ديده مي‌شود و به نظر مي‌رسد، مطالعۀ ريشه‌شناختي و تحليل واژگاني دربارۀ آن در برداشت‌هاي قرآني سبب افزايش دقت مي‌شود. در كتب تفسير و لغت تشتت آشكاري در توضيح اين ماده ديده مي‌شود كه تا حدي برخاسته از دورشدن از زبان عصر نزول و تا حدي مربوط به تعدد خودِ ريشه‌ها در سابقۀ تاريخي است. پرسش اصلي در پژوهش حاضر اين است كه مادۀ عزم در كاربردهاي مختلف زبان عربي چه ريشه‌هاي تاريخي دارد. هريك از اين ريشه‌ها چه معناي اصلي و چه گسترش‌هاي معنايي را دارند و تا چه حد در كاربردهاي قرآني اين معاني پي‌جويي مي‌شود. روش به كار گرفته شده در اين پژوهش، ريشه‌شناسي به سبك معمول در زبان‌شناسي تاريخي است و داده‌هاي كتب لغت و تفسير در هماهنگي با الگوهاي ريشه‌شناسي، تفسير و جايابي شده‌اند. در مواقع لزوم آنجا كه ارتباط معنايي وضوح كافي ندارد، براي آشكارتر شدن آن ـ فراتر از روابط تبارشناختي بين واژگان ـ از گونه‌شناسي ساخت معنا نيز استفاده شده و نمونه‌اي از آنگونه ساخت در واژه‌اي يا زباني ديگر ارائه شده است. در اين مقاله نخست همه احتمال‌ها در ريشه‌شناسي و سپس امكان امتداد آن ريشه‌هاي تاريخي تا زبان عربي قرآن كريم بررسي مي‌شود. مطالعۀ حاضر نشان مي‌دهد كه كاربردهاي قرآن واژۀ عزم همگي ذيل معناي استوار‌بودن/ كردن و معاني نزديك بدان كه ريشه در مادۀ «زم» در آفرو آسيايي و سامي دارد، صورت‌بندي مي‌شود و ريشه‌هاي ديگر عملاً در قرآن استفاده نشده‌اند. معناي قصد‌كردن و تصميم‌گرفتن كه در طيفي از تفاسير و ترجمه‌ها مدّ نظر قرار گرفته است، با شواهد ريشه‌شناختي تأييد نمي‌شود و به نظر نمي‌رسد در زبان عربي قرآن، مادۀ عزم اين طيف از معنا را حمل كرده باشد.

The term “azm” conveys determining concept in different areas of Islamic culture including beliefs, morals, commandments and political thoughts. This term is seen in nine verses of the Holy Quran and it seems that its morphophonemic study and lexical analysis causes more precision in the Quranic conceptions. In exegesis and vocabulary books, there is obvious dispersion in explaining this term, which is, to some extent, due to getting away from the descent time language and to some extent is due to the multiplicity of the roots themselves in its history. The main question in the present research is that what roots the term “azm” has in different uses in the Arabic language. What are main meanings and meaning extensions of each of these roots? and to what extent are these meanings followed up in Quranic uses? The method applied in this research is the morphophonemics in its usual practice in historical linguistics. Data from vocabulary and exegesis books are interpreted and located in accordance with morphophonemic patterns. When the meaning relation doesn’t have enough clarity, in order to make it more clear– beyond genealogy relationships between words – meaning construction typology is also used and another example based on that construction pattern is presented by the use of another vocabulary item or in another language. In this article at first, all the possibilities in morphophonemics and then the possibility of the extension of that historical roots to the Arabic language of The Holy Quran is investigated. The present study shows that all the Quranic uses of the word “azm” are put under the meaning “being or making firm” and the meanings close to it which have roots in the term “zm” in Afro Asia and Sam and other roots have not been practically used in the Quran. The meanings “intent” and “decide” that are used in some exegesis and translations are not approved by morphophonemic evidence and it doesn’t seem that the term “azm” conveys this range of meaning in the Arabic language of the Quran.