چيستي و حجيت عقل از ديدگاه ميرزامهدي اصفهاني

مكتب و مدرسۀ معارفي خراسان ـ كه از شكل‌گيري آن يك سده مي‌گذرد ـ بي‌ترديد، در فضاي علمي و فكري معاصر ما تأثيرات درخوري داشته و طرفداران و پيرواني را به خود جلب نموده است. پايه‌گذارِ اين مدرسه آيت‌الله ميرزامهدي اصفهاني است. در اين مقاله، هدف بر اين است كه با توجه به اهميت بحثِ نسبت عقل و دين، ديدگاه ميرزامهدي اصفهاني دربارۀ چيستي عقل و حجيّت آن تبيين شود. ايشان در مورد معنا و چيستي عقل معتقد است كه در علوم الهي، عقلْ نوري است كه ظهور ذاتي دارد و حسن و قبح افعال با آن آشكار مي‌گردد. در اين معناشناسيِ ديني از عقل، دو تفاوت هستي‌شناسانه و سه تفاوت معرفت‌شناسانه با معناي اصطلاحي و رايج از عقل ديده مي‌شود، به‌ويژه آنكه عقل صرفاً به عقل عملي فروكاهيده شده و شأن نظري عقل به رسميت شناخته نمي‌شود. ميرزامهدي اصفهاني حجيت عقل و علم را ذاتي دانسته است اما دربارۀ يقين معتقد است كه هر يقيني ارزش معرفتي ندارد و تنها در سه نوع يقين مي‌توان احراز مطابقت با واقع نمود و ساير يقين‌ها، به‌ويژه يقيني كه از راه استدلال‌هاي قياسي به دست مي‌آيد، مطلوب و ارزشمند نمي‌باشد. آنچه در بررسي ديدگاه‌هاي ميرزامهدي كاملاً عيان است مشابهت‌هاي فكري وي با انديشۀ اخباريگري است، كه در اين مقاله، با روش تحليل محتوا، شواهد متعددي براي آن ارائه شده است.