بررسي عنصر «لحن» و كاركرد آن در «الهي‌نامه» عطار

«الهي نامه» از منظومه هاي عرفاني و اخلاقي عطار است كه با دو طرح روايي كلان و خرد و با هدف القاي مسائل مهم عرفاني و اخلاقي سروده شده است. بررسي دقيق اين كتاب نشان مي دهد كه به سبب ضعف هاي آشكار دو عنصر «تعليق» و «فضاپردازي» در اين كتاب، «لحن» مهم ترين عامل براي تأثيرگذاري بر مخاطب است. مهم‌ترين عامل پيش برندۀ طرح در حكايت كلان و حكايات خرد، گفت وگو است و لحن اين كتاب به صورتي منظم و با كمترين تنوع، متناسب با شخصيت‌هاي گفت وگوكننده، تكرار شده است. تقابل اصلي شخصيت در حكايت كلان، ميان «پدر» و «پسر» است كه در مضمون و لحن كلام دو شخصيت ايجاد شده است. لحن غالب شخصيت پدر، «واعظانه» و لحن غالب شخصيت پسر، مصرانه است. اين ساختار لحن به گونه اي كاملاً آشكار در حكايات كوتاه نيز تكرار شده است. لحن واعظانه و جاهلانه، در حكايات كوتاه نيز ميان شخصيت هاي «ديوانه و عاقل»، «زيردست و زبردست»، «غلام و شاه»، «عارف و عامي» و... تكرار مي‌شود. لحن واعظانه، برآيند لحن هاي «متعجبانه»، «سرزنشگرانه»، «متعصبانه» و «فيلسوف مآبانه» است. به همين دليل عناصري مثل «پرسش»، «شرط»، «صفت» و «ندا» بارها در گفت وگو به كار مي رود كه عناصر اصلي ايجاد لحن هاي يادشده است. لحن مهم ديگر در الهي نامه، لحن طنزآميز است كه فقط در حكايات كوتاه، اين لحن را مي‌بينيم. براي ايجاد اين لحن از عناصري مثل دعا، استعاره تهكميه، پارادوكس، شرط و پرسش استفاده شده است. شخصيت مثبت حكاياتي هم كه لحن طنزآميز دارند، «ديوانه» است كه در تقابل با خدا و شخصيت عاقل قرار مي‌گيرد.