شكل گيري دولت رانتير و تأثير آن در فروپاشي رژيم پهلوي دوم

هدف اين مقاله، بررسي چگونگي تأثير افزايش درآمدهاي نفتي در فروپاشي رژيم پهلوي دوم مي باشد. بدين منظور نيز از الگوي تئوريك دولت رانتير بهره برده مي شود. مقاله بر اين باور است كه مفهوم سازي دولت محمدرضاشاه به عنوان يك دولت رانتير، مي تواند ما را در فهم ساختار اين دولت و چگونگي سرنگوني آن ياري دهد. طبق نظريه دولت رانتير، هر دولتي كه ميزان قابل توجهي از درآمدش از رانت هاي خارجي باشد و آن ها را بدون هيچ گونه ارتباطي با فرايندهاي توليد داخلي به شكلي منظم دريافت نمايد، دولت رانتير به حساب مي آيد. اين گونه دولت ها تأثيرات منفي اي بر عرصه هاي اقتصاد، سياست و جامعه از خود برجاي مي گذارند، كه اين مسئله مي تواند موجب بحران مشروعيت و فروپاشي آن ها گردد. دولت پهلوي دوم نيز از اواخر دهه 1330 و در نتيجه افزايش درآمدهاي نفتي، به يك دولت رانتير تبديل شده بود. رانتيري شدن اين دولت، به طور كلي تأثيراتي بر عرصه هاي اقتصاد، سياست و جامعه ايران برجاي گذاشت كه نمي توانست به نفع ثبات رژيم باشند. از جمله مهم ترين اين تأثيرات مي توان به تسلط هرچه بيشتر دولت بر اقتصاد، افزايش سهم نفت در نظام بودجه و برنامه هاي توسعه، افزايش خودكامگي شاه، گسترش دستگاه هاي امنيتي و سركوب سياسي، تسلط دستگاه ديوان سالاري بر جامعه، گسترش فساد مالي و ترويج روحيه رانتي، و ترويج فرهنگ رسمي از سوي رژيم، اشاره كرد. اين وضعيت در مجموع موجب ايجاد شكاف بيشتر ميان حكومت و مردم و بي اعتمادي آن ها نسبت به رژيم گشت و به فروپاشي آن در سال 1357 كمك نمود. لازم به ذكر است كه در اين مقاله، از روش توصيفي- تحليلي استفاده شده است.